hetki z Głogowa i Żukowic

Opis zabytków

Hetka z Głogowa była prezentowana w okresie lipiec-grudzień 2007 roku na wystawie zatytułowanej “Nasze najcenniejsze” w Muzeum Archeologiczno-Historycznym w Głogowie w gablocie opisanej “Zabytki z grodu piastowskiego na Ostrowie Tumskim w Głogowie (X-XII w.)”.

Na hetkę z Żukowic natrafiłem w publikacji Mieczysława Kaczkowskiego na rycinie prezentującej żukowickie wyroby rogowe z okresu od XI do poł. XII wieku. Publikacja nie zawiera więcej szczegółowych informacji na temat zabytku.

Analogiczne zabytki

Hetki z Wrocławia

“Wśród przedmiotów kościanych liczna grupę, liczącą 24 okazy i 2 półfabrykaty, stanowią hetki (tabl. VI, tabela 15). Zabytki te często występują na wczesnopolskich stanowiskach. Na niektórych jest ich równie dużo, jak na wrocławskim Ostrowie Tumskim, lub nawet więcej (Kruszwica – 44 egz., Gniezno, Opole – 130), na innych zaś znacznie mniej (Wolin, stan. 6 – 5 egz., Płock – 2, Gdańsk, Giecz – 11, Tum pod łęczycą i in.). Hetki we Wrocławiu pojawiły się na przełomie X- XI w. (warstwa R) i przetrwały do 2 połowy XIII w. (warstwa B). Odkryto je w większości poziomów osadniczych, wśród których największe nasycenie hetkami wystąpiło w pochodzącej z 1 ćwierci XI w. Warstwie P (7 egz.) i w datowanej na schyłek XII i 1 połowę XIII w. Warstwie D (5 egz.). 65% hetek (21 egz.) pochodzi z XI w. 11 hetek poddano badaniom specjalistycznym surowca. 7 okazów wykonano z kości śródręcza świni, 4 zaś z kości śródstopia tego ssaka. Pozostałe 27 hetek najprawdopodobniej także zostało wykonanych z tych, tak bardzo do siebie zbliżonych wyglądem i wymiarami, kości. Długości hetek wynosiły od 4,4 do 8 cm, ich szerokości 0,9-1,6 cm, zaś grubości 0,6-1 cm. W połowie długości kości wiercono na wylot okrągły lub elipsowaty otwór (tylko 1 egz., jest niesymetryczny; tabl. VIII f). Zlokalizowany był on na bardziej płaskich i szerszych powierzchniach bocznych kości. Otworki wiercono z dwóch stron kości, najczęściej nożem, co poświadczone jest wyraźnymi nieregularnymi nacięciami ostrza noża widocznymi na krawędziach otworów i w najbliższym ich otoczeniu. W jednym przypadku (tabl. VIII s) najpierw ścięto płasko fragment kości, a potem wywiercono w tym miejscu otwór. Inna hetka ma 2 pary otworków wykonanych również nożem (tabl. VIII l). Średnice okrągłych i rzadziej elipsowatych otworów wszystkich hetek wynoszą 3-6,5 mm, przy czym przeważają otwory 4-5 mm. Na trzech zabytkach występuje ślad po użyciu innego niż nóż narzędzia do wykonania otworu (tabl. VIII g, r, x). Był to najprawdopodobniej świder. Na krawędziach otworów brak jakichkolwiek nacięć i wyszczerbień, tak charakterystycznych dla otworów wykonanych nożem. Otwory mają okrągły kształt o średnicy 4-5 mm. Na dwóch zabytkach obok otworu znajduje się maleńki wklęsły ślad po pierwotnie w tym miejscu rozpoczętym w ierceniu (tabl. VIII x). Na większości hetek (19 egz.) poza wywierconym otworem brak jest innych śladów obróbki. Tylko 5 zabytków ma ścięte wystające wyrostki stawowe (tabl. VIII e, o, p, v, x).

Hetki wykonywano na własny użytek. Pospolitość surowca oraz nieskomplikowana i krótkotrwała obróbka powodowały, że przedmioty te wykonać mógł prawie każdy.

W dotychczasowej literaturze przedmiotu przewijają się trzy poglądy tyczące się funkcji hetek. Pierwszy głosi, że hetki to prototypy obecnych guzików (A. Nadolski, E. Cnotliwy – autorzy Ci jednocześnie zaznaczają, że hetki mogły także służyć jako dziecięce zabawki), drugi widzi w nich instrumenty muzyczne (aerofony wirujące), tzw. “czuryngi” – “… krótkie kostki zaopatrzone w otworki do przewleczenia sznurka, za pomocą którego wprowadzano je w ruch wirowy” (K. Moszyński) (podczas wirowania kostki wydawały niski “buczący” dźwięk), trzeci zaś uważa je za elementy naszyjnika o charakterze dekoracyjnym lub magicznym (W. Hołubowicz, M. Norska-Gulkowa). Pogląd o hetkach – instrumentach prezentują niektórzy etnografowie (K. Moszyński), archeolodzy (W. Hołubowicz, W. Szafrański), muzykolog W. Kamiński i inni. Sądzić należy, że przedmioty te mogły pełnić wszystkie zaproponowane wyżej funkcje. Fakt, że niektóre z hetek mają obcięte wyrostki stawowe kości, mógłby wskazywać, że przynajmniej te hetki mogły spinać odzież. Tak obrobione przedmioty łatwiej można było przetykać przez pętelki i otworki w ubraniu. W przypadku hetek – instrumentów obcinanie zakończonych kości byłoby raczej zbyteczne.”1

Zdjęcia i rysunki

Przypisy:

1 Jaworski 1990, s. 76-80.

2 fotografia, autor Chruściel, wystawa “Nasze najcenniejsze”, Muzeum Archeologiczno-Historyczne, lipiec-grudzień 2007.

3 Jaworski 1990, s. 121.

4 Kaczkowski 1971, Ryc. 19:10.