grzebień z Obiszowa

Czym grzebień jest, nie trzeba wyjaśniać, ale dla tych, którzy ciekawi są jego symbolicznej roli, jak i sensu czynności czesania włosów w X w. odsyłam do właściwej literatury. Na łamach tego artykułu nie odważyłbym się jej streszczać, w obawie przed wypaczeniem zawartych w niej idei, pod wrażeniem, których nadal pozostaję (Kara 2021 s. 87-106).

Grzebień z Obiszowa jest jednostronny, trójwarstwowy, wielosegmentowy o wąskich okładzinach z łukowatym grzbietem, prostą podstawą i skośnych bokach. Należy zatem do grupy IB, typu VII, odmiany 5, pododmiany b opisanej jako “grzebienie długie z wąskimi okładzinami (maksymalnie do 1,4 cm) z prostymi podstawami” (Cnotliwy 1973 s. 104). Nie znalazłem w tej publikacji definicji wielkości “długie”, z którą możnaby polemizować opisując nasz zabytek, ale i tak żadna inna z pododmian nie pasuje do niego lepiej.

wymiary grzebienia z Obiszowa

  • długość: 12,5 cm (zachowana 10,6 cm)
  • wysokość: 3,1 cm (= zęby 1,9 cm + okładziny do 1,24 cm)

Sześć płytek zębatych jest połączonych z okładzinami za pomocą czterech nitów żelaznych, skrajne przynitowano w połowie ich szerokości, a pozostałe pomiędzy płytkami 3-4 oraz 4-5. Taki sposób nitowania zwany jest alternating-edge style, choć udało mi się znaleźć w literaturze tylko przykład łączenia w tym stylu grzebienia o siedmiu płytkach zębatych (Ashby 2011 Fig. 3). Jak zauważa Halldor Magnusson w swoim instruktażu How to make a composite antler comb, ten styl lepiej sprawdza się w połączeniu z parzystą liczbą płytek zębatych, co jest widoczne w naszym zabytku.

Okładziny grzebienia zdobi jedynie w centralnej części ornament składający się z pasm podwójnych kresek: czterech skośnych w centrum, ograniczonych z obu stron grupami trzech pasm pionowych (Rzeźnik 2006 s. 187).

Zabytek odkryto w obrębie metra kwadratowego I1, pomiędzy budynkiem mieszkalnym ob. 21/98, a budynkiem gospodarczym ob. 11/97 (Rzeźnik 2006 Ryc. 1) na poziomie spągu warstwy kulturowej, co pozwala uznać, że by użytkowany już przed połową X w. (Rzeźnik 2006 s. 187).

Konstrukcję i formę grzebienia łączy się z nadbałtycką strefą gospodarczą. Ścisłych analogi do motywu zdobniczego obiszowskiego zabytku można się doszukiwać we fragmencie zabytku z Grzybowa, okazu z Groß Raden oraz grzebieni z warstwy XV na stan. 4 w Wolinie (Rzeźnik 2006 s. 187).

Eugeniusz Cnotliwy doszukiwał się w tym motywie wyznacznika chronologicznego charakterystycznego dla X w., przywołując obok wspomnianego już zabytku z Wolina również takie jak z Santoka, Ihre, Trelleborga, Haithabu oraz Hamburga (Cnotliwy 1973 s. 112).

Prawie cały zachowany grzebień z Santoka o numerze inwentarzowym 1028/60 został odkryty w warstwie datowanej na 3. ćw. IX w. Jest on bardzo podobny do naszego zabytku, różniąc się długością (+2,13 cm), ilością nitów (+1), dodatkowymi dwoma pasmami podwójnych rytych kresek oraz obecnością otworu w płytce krańcowej o średnicy 0,29 cm (obecności, którego jednak zupełnie nie można wykluczyć w obiszowskim zabytku ze względu na stan jego zachowania). Nie znam żadnego grzebienia odmiany 5 (… z bokami skośnymi), który miałby współwystąpić z pochewką, choć z pewnością nie mam pełnego obrazu, bo “… do grzebieni tego samego typu używano krańcowo różnych pochewek i odwrotnie” (Cnotliwy 1973 s. 157). Możliwe, że taki otwór nie musiał być elementem mechanizmu blokowania grzebienia w pochewce, a mógł służyć innym celom np. mocowaniu rzemienia/sznurka do samego grzebienia.

wymiary grzebienia z Santoka

  • długość: 14,63 cm (okładziny 12,69 cm)
  • wysokość: 3,1 cm (okładziny do 1,32 cm) – w tekście podano wysokość 3,4 cm (Zamelska-Monczak 2015 s. 54)
  • grubość: 1,02 cm
  • szerokość szparek: 0,07 cm
  • ilość nitów: 5 – w zestawieniu tabelarycznym podano 6 nitów (Zamelska-Monczak 2015 Tab. 1)

Podobne techniki zdobnictwa, a nawet układy wzorów jak te zastosowane w tym zabytku autorka opracowania grzebieni z Santoka zauważa w materiałach z Haithabu oraz Berlin-Spandau (Zamelska-Monczak 2015 s. 54). W przytoczeniu zabytku z Berlin-Spandau, który miałby być przedstawiony na tablicy 22:3, zauważam ewidentną pomyłką, bo taki numer nie istnieje. Zapewne chodzi o rysunek na tablicy 22:10, a numer 3 został omyłkowo zaczerpnięty z podpisu nad owym zabytkiem brzmiącym “Phase 3”. Po przeglądnięciu cytowanej literatury osobiście jako analogię dodałbym jeszcze rysunek z tablicy 22:12 (Müller et al. 1987).

Grzebienie z podobnym ornamentem należą do najstarszych przedstawicieli typu VII odmiany 5b spośród santockich zabytków, bo znaleziono je w warstwach datowanych na poł. IX w. – 1. poł. X w. Wydaje się, że ten sposób zdobienia był charakterystyczny dla przedpiastowskiego horyzontu osadniczego, bo nie występuje w młodszych warstwach, a od 2. poł. X w. dominuje motyw ukośnej kratki umieszczonej w wydzielonej strefie centrum okładziny (Zamelska-Monczak 2015 s. 54).

rekonstrukcja

Bardzo udanej rekonstrukcji grzebienia dokonał Harundo Ka. Pozostaje tylko zdecydować, w jaki sposób go zabezpieczyć przed uszkodzeniem i dołączyć do wyposażenia rekonstruowanej postaci, aby mogła zachwycać dobrze wyczesanym wąsem.

Bibliografia:

Ashby 2011 Ashby Steven P. ‘The Language of the Combmaker: interpreting complexity in Viking-Age Industry’ [w:] ‘Written in Bones. Studies on technological and social contexts of past faunal skeletal remains’, Wrocław 2011;

Cnotliwy 1973 Cnotliwy Eugeniusz ‘Rzemiosło rogownicze na Pomorzu wczesnośredniowiecznym’, Kraków 1973;

Jankuhn 1943 Jankuhn Herbert ‘Die Ausgrabungen in Haithabu (1937-1939)’, Berlin-Dahlem 1943;

Kara 2021 Kara Michał ‘Archeologia o kulturze i mentalności społeczeństw wczesnośredniowiecznych tzw. barbarzyńskiej Europy X wieku. Studium przypadku: grzebień ze Stroszek koło Giecza’, Wrocław 2021;

Kurnatowska et al. 2003 Kurnatowska Zofia, Tuszyński Mariusz, ‘Wyroby rogownicze z wczesnopiastowskiego grodziska w Grzybowie pod Wrześnią’, [w:] ‘Res et Fontes – księga jubileuszowa dr. Eugeniusza Cnotliwego’, Szczecin 2003;

Müller et al. 1987 Müller Adriaan von, Müller-Muči Klara von ‘Ausgrabungen und Funde auf dem Burgwall in Berlin-Spandau’ [w:] ‘Berliner Beiträge zur Vor-und Frühgeschichte’ 5, Berlin 1987;

Rzeźnik 2006 Rzeźnik Paweł ‘Problem tezauryzacji mis żelaznych typu śląskiego w świetle studiów źródłoznawczych tzw. skarbów jednorodnych’, [w:] ‘Fontes Archaeologici Posnanienses’, Vol. 42, s. 186-187, Poznań 2006;

Schuldt 1985 Schuldt Ewald ‘Groß Raden. Ein slawischer Tempelort des 9./10. Jahrhunderrts in Meckleburg’, Berlin 1985;

Ulbricht 1978 Ulbricht Ingrid ‘Die Geweihverarbeitung in Haithabu’, Neumünster 1978;

Zamelska-Monczak 2015 Zamelska-Monczak Kinga ‘Wczesnośredniowieczne grzebienie z Santoka’, [w:] ‘Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seria’, t. XI: 2014, z. 1: Archeologia, s. 45–92′, Szczecin 2015;

Zamelska-Monczak 2019 Zamelska-Monczak Kinga ‘Santok. Strażnica i klucz królestwa polskiego. Wyniki badań z lat 1958-1965’, [w:] ‘Origines Polonorum’ t. XIII, Warszawa 2019.