Chruścielowisko

opublikowano: 2025-02-14, ostatnia aktualizacja: 2025-04-03

Próba przypisania pierwszych naczyń Dziadoszan do konkretnej grupy przysparza niemałych trudności. Jednak pomimo braków w definicjach oraz rozbieżnościach w klasyfikacji, czy datowaniu, spróbuję choć wyrywkowo naszkicować tematykę, przybliżając nieco same naczynia. Zdaję sobie przy tym sprawę, że dotknę tu zaledwie wierzchołka problemu będącego również podstawą debaty pomiędzy autochtonistami a allochtonistami, w której naczynia te odgrywają główną rolę.

W publikacjach dotyczących naszych terenów pojawiają się takie nazwy jak ceramika praska (Kaczkowski 1971, s. 8, Parczewski 1989, s. 37, Czapla 2014, s. 26), sukowska, czasem z fazami: Dziedzice, dla ręcznie lepionej ceramiki, oraz Gołańcz, wiązana z pojawieniem się naczyń obtaczanych (Wachowski 1997, s. 12-23), oraz ceramika domowa (Dąbrowski 1997, s. 118). To tylko przykłady, bo powyższe nazwy pojawiają się również w nieco innych konfiguracjach np. typ Dziedzice jako polski odpowiednik typu Sukow, a typ Gołańcz identyfikowany już z typem Feldberg (Dulinicz 2001, Tabela 15).

Sformułowanie typ praski bywa używane w dwojakim rozumieniu: jako określony typ naczyń (ręcznie lepione, o największej wydętości w górnej połowie, o pionowych lub lekko wychylonych brzegach oraz płaskim, pozbawionym odcisku koła dnie) – typ 2 wg Parczewskiego (Parczewski 1988, s. 20) oraz jako naczynia tego typu włącznie ze współwystępującymi naczyniami w początkach kształtowania się Słowiańszczyzny od Dniepru po Łabę (Dulinicz 2001, s. 50-51).

Podobnymi cechami charakteryzuje się ceramika sukowska, którą czasem zalicza się do podtypu ceramiki praskiej (patrz Kara 2022, s. 88-89). Niektórzy sugerują występowanie garnków bardziej smukłych w ceramice praskiej a przysadzistych w sukowskiej, ale nie wszyscy badacze się z tym zgadzają. Niekiedy pojawiają się również słabe zdobienia głównie w postaci odcisków rurek (Dulinicz 2001, s. 52).

Krzysztof Wachowski, pomimo występowania typowych dla kultury praskiej ziemianek, przypisuje Żukowice do strefy Sukow-Dziedzice ze względu na występującą tu typową dla tej strefy ceramikę (Wachowski 1997, s. 12). Niestety ani tu, ani w swojej wcześniejszej periodyzacji Śląska, autor nie podaje żadnych detali, o jakiego rodzaju podobieństwo tu chodzi (Wachowski 1996). Być może chodzi tu o obecność ceramiki z wywiniętymi brzegami, których miało brakować w ceramice praskiej (Kara 2022, s. 94). Mimo, że różnice w budownictwie są uznawane za jeden z wyznaczników granicy pomiędzy strefami praską i sukowską, to na obszarze tej ostatniej istnieją i inne przykłady wyraźnego podobieństwa do ziemianek (Sikora 2014, s. 133).

W ramach tzw. drugiego stopnia rozwojowego ceramiki sukowskiej (faza Gołańcz) miały pojawić się naczynia obtaczane górą (Wachowski 1997, s. 20). Tego typu naczynia (a nawet te nieobtaczane) nigdy zupełnie się nie przeżyły i występowały nadal w okresach późniejszych. Ich obecność tłumaczy się istnieniem, obok działalności wyspecjalizowanych garncarzy, zjawiska zaspokajania bieżących potrzeb w ramach przydomowych zajęć (Czapla 2014, s. 122). Zatem mamy tu do czynienia z przeciwstawieniem postępowej produkcji rzemieślniczej (wędrowni garncarze, naczynia luksusowe) ze “zbarbaryzowaną” amatorską produkcją rękodzielniczą. Ta ostatnia według niektórych miałaby być utożsamiana z kobiecymi zajęciami (Zamelska-Monczak 2023, s. 304, 306). Ci naukowcy, którzy kulturę Sukow-Dziedzicę uważają za genetycznie wtórną w stosunku do macierzystej kultury praskiej, już od jej początków wskazują na udział około 5% ceramiki obtaczanej i zdobionej (Kara 2022, s. 94).

Krzysztof Czapla wydziela dwa pierwsze okresy w dziejach Dziadoszan: fazę A (V/VI – VII w.), w której współwystępuje ceramika grupy technicznej I (GT I) lepiona ręcznie wraz z naczyniami grupy technicznej II (GT II) obtaczanymi przykrawędnie, oraz fazę B (2. poł. VII – VIII w.), w której dominowały naczynia GT II częściowo i lekko obtaczane w strefie krawędzi oraz szyjki z górną częścią brzuśca i w mniejszym zakresie naczynia GT I lepione ręcznie (Czapla 2014, s. 24-26).

Badacz zauważył, że w najstarszym osadnictwie pojawia się również ceramika obtaczana. Znajomość koła garncarskiego w najstarszej fazie A miałaby być związana z kontynuowaniem tradycji garncarstwa “późnorzymskiego” na tych terenach (Czapla 2014, s. 25-26). O nawiązaniu wczesnej ceramiki słowiańskiej do zastanej ceramiki rzymskiej mają świadczyć takie cechy jak wyświecanie powierzchni, formy dwustożkowe, doskonały wypał, czy drobnoziarnista domieszka w masie garncarskiej (Kaczkowski 1971, s. 8) albo zbarbaryzowane naczynia wazowate, misy i czarki (Dąbrowski 1997, s. 127-146, patrz dalsza argumentacja Dąbrowski 2006, s. 227-235). Prawdopodobieństwa takiej ciągłości kulturowej inni naukowcy jednak dopatrują się jedynie na Podlasiu, w mikroregionie osadniczym wokół grodu w Haćkach (Szmoniewski 2016, s. 31). Należy dodać, że w najstarszym osadnictwie pomiędzy środkową Wartą a Obrą również mamy do czynienia z ceramiką zarówno ręcznie lepioną nieobtaczaną, jak i obtaczaną częściowo (Zamelska-Monczak 2023, s. 310 za Pawlak et al. 2018, s. 46-47, wykres 1).

Początki osadnictwa słowiańskiego w Wielkopolsce ostatnio datuje się najwcześniej na połowę VII w. (Pawlak et. al 2018, s. 58-60). Autorzy odrzucają koncepcje o wcześniejszych, VI wiecznych, a nawet późnoantycznych, początach kultury wczesnosłowiańskiej, na równi z opinią o późniejszych początkach kultury sukowskiej datowanych na pierwszą połowę VIII w. (patrz Dulinicz 2005, s. 522). Autorzy twierdzą, że ostatnie datowania obiektów z Dolnego Śląska i Ziemi Lubuskiej sugerują, że tereny te zostały zasiedlone w zbliżonym czasie do Wielkopolski. Czy zatem w przyszłości należy spodziewać się odmłodzenia początków Słowiańszczyzny również na terytorium Dziadoszan? Autorzy, mimo że wspominają badania metodą termoluminescencyjną oraz inne publikacje Bartłomieja Gruszki, to jednak nie przytaczają wyników badań dwóch fragmentów naczyń z Kalska stan. 1 wydatowanych na lata AD 570 ±86 oraz 574 ±93 (Gruszka 2011). W późniejszym artykule tego autora znajdziemy i inne stanowiska datowane przed połową VII w.: Stożne stan. 2, Buków stan. 1, Jordanowo stan. 7 (Gruszka 2024, Tabela 14). Dalej w tej samej publikacji znajduje się również artykuł Pawła Pawlaka, który tym razem już odnosi się do wniosków Bartłomieja Gruszki z Kalska i Stożnego, odrzucając jednak tak wczesne ich datowanie ze względu na to, że odstają na tle datowań z Wielkopolski, Dolnego Śląska i sąsiednich terenów wschodnich Niemiec (Pawlak 2024, s. 285).

Udział naczyń zdobionych u Dziadoszan z czasem wzrasta, wzbogacając się o linie proste i faliste oraz nakłucia wykonane przy pomocy narzędzia jedno- i wielodzielnego (Kaczkowski 1971, s. 8).

Jedno z najciekawszych zdobień naniesionych na ręcznie lepione naczynie jest motyw niedbale wykonanej zygzakowatej linii w towarzystwie kropek i prawdopodobnie swastyki na naczyniu z obiektu 2 na stanowisku 9 w Żukowicach (Parczewski 1989, Tabl. XI:7).

Innym wyjątkowym, znalezionym już na rubieżach dziadoszyckiej domeny, jest motyw krzyża o wolutowo zakończonych ramionach. Naniesiono go na dużym naczyniu o średnicy wylewu 30 cm odkrytym w warstwie II osady w Czeladzi Wielkiej. Chropowata powierzchnia nosi nikły ślad przykrawędnego obtaczania, a glina została schudzona gruboziarnistym piaskiem i tłuczniem (Lodowski 1972, s. 38). Lokalnie wytworzone naczynie miałoby służyć do celów liturgicznych pierwszych chrześcijan prawdopodobnie w IX wieku, a analogicznych motywów krzyża mogło być na nim więcej (Parczewski 2016).

Dowodem na użycie koła garncarskiego w procesie obtaczania naczynia są zazwyczaj poziome smugi, które jednak nie zawsze są jednoznacznie interpretowane. Symbolem pustego kółeczka, którym opatrzone są naczyniach na tablicach, oznaczono przypadki wątpliwości, czy mamy do czynienia ze śladowym obtaczaniem, czy może z poziomym obmazywaniem (Parczewski 1989, legenda do tablic). Innym dowodem zastosowania toczenia są odciski osi koła garncarskiego, które na Słowiańszczyźnie Zachodniej notuje się od VIII w. (Rzeźnik 2018).

Naczynia charakterystyczne dla tych terenów we wczesnym okresie słowiańskim nie przeżywają się zupełnie aż do końca okresu plemiennego (patrz przykład  przeżywania się ceramiki w Stargardzie Wagryjskim powyżej). Z czasem ich procentowy udział zmniejsza się, ustępując miejsca naczyniom nowszym technologicznie, o coraz staranniejszym wykonaniu, bogatszemu zdobnictwu albo też pod wpływem nowych trendów. Te typy, czy grupy stylistyczne, zarówno rodzime, jak i uważane za importy, które doczekały się swoich nazw własnych, opiszę w osobnych artykułach.

---

Literatura

^{Brather 2008} Brather Sebastian ‘Archäologie der westlichen Slawen’, Berlin 2008;

^{Czapla 1993} Czapla Krzysztof ‘Osada wczesnośredniowieczna w Nosocicach, stanowisko nr 16, gm. Głogów’, [w:] ‘Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne’, tom 2, s. 191-216, Głogów 1993;

^{Czapla 2014} Czapla Krzysztof ‘Dziadoszanie. Plemię zamieszkujące ziemię głogowską w X wieku’, Głogów 2014;

^{Dąbrowski 1997} Dąbrowski Edward ‘Początki wczesnego średniowiecza w mikroregionie Krosna Odrzańskiego’, [w:] ‘Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne’, s. 117-153, Głogów 1997;

^{Dąbrowski 2006} Dąbrowski Edward ‘Wczesnośredniowieczny obiekt mieszkalny z Broniszowa koło Zielonej Góry’, [w:] ‘Świat Słowian wczesnego średniowiecza’, s. 219-245, Szczecin-Wrocław 2006;

^{Derwich et al. 2020} Marek Derwich red., Adam Żurek red. ‘Polska. Dzieje cywilizacji i narodu’, t. 1, s. 132, Wrocław 2002;

^{Dulinicz 2001} Dulinicz Marek ‘Kształtowanie się Słowiańszczyzny Zachodniej’, Warszawa 2001;

^{Dulinicz 2005} Dulinicz Marek ‘Najstarsza faza osadnictwa słowiańskiego w północnej części Europy Środkowej’, [w:] ‘Archeologia o początkach Słowian’, Kraków 2005;

^{Gruszka 2011} Gruszka Bartłomiej ‘Materiały ceramiczne z początków wczesnego średniowiecza z Kalska (stan. 1), woj. lubuskie w świetle nowych ustaleń chronologicznych metodą termoluminescencyjną’, [w:] ‘Slavia Antiqua’, Poznań 2011;

^{Gruszka 2024} Gruszka Bartłomiej ‘Przemiany wytwórczości garncarskiej w starszych fazach wczesnego średniowiecza na Środkowym Nadodrzu’, [w:] ‘Ceramika wczesnośredniowieczna w Polsce. Stan i potrzeby badań’, s. 199-243, Szczecin 2024;

^{Kaczkowski 1971} Kaczkowski Mieczysław ‘Charakterystyka osadnictwa w rejonie Głogowa od połowy V do połowy XI wieku w świetle źródeł archeologicznych’, [w:] ‘Zielonogórskie Zeszyty Muzealne’, t. 2, s. 5-37, Zielona Góra 1971;

^{Kara 2022} Kara Michał ‘Archaeology, mainly polish, in the current discussion on the ethnogenesis of the Slavs’, [w:] ‘Slavia Antiqua’, LXIII, s. 65-128, Poznań 2022;

^{Lodowski 1972} Lodowski Jerzy ‘Sądowel we wczesnym średniowieczu’, Wrocław 1972;

^{Parczewski 1988} Parczewski Michał ‘Początki kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce. Krytyka i datowanie źródeł archeologicznych’, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1988;

^{Parczewski 1989} Parczewski Michał ‘Żukowice pod Głogowem w zaraniu średniowiecza’, [w:] ‘Głogowskie Zeszyty Naukowe’, t. 2, Głogów 1989;

^{Parczewski 2016} Parczewski Michał ‘Pierwsi chrześcijanie na północ od Karpat i Sudetów’ – seria wykładów z 2016 roku;

^{Pawlak et. al 2018} Pawlak Ewa, Pawlak Paweł ‘Najdawniejsze siedziby Słowian w Wielkopolsce na podstawie wybranych źródeł archeologicznych’, [w:] ‘Archeologia dawnego osadnictwa Wielkopolski’, Poznań 2018;

^{Pawlak 2024} Pawlak Paweł ‘Najstarsza wczesnośredniowieczna ceramika z terenu Wielkopolski w świetle nowszych badań nad początkami kultury wczesnosłowiańskiej ‘, [w:] ‘Ceramika wczesnośredniowieczna w Polsce. Stan i potrzeby badań’, s. 245-302, Szczecin 2024;

^{Rzeźnik 2018} Rzeźnik Paweł ‘Koła garncarskie zachodnich Słowian w VIII-X wieku’, [w:] ‘Szkło i Ceramika’, nr 4, s. 6-10, Warszawa 2018;

^{Sikora 2014} Sikora Przemysław, ‘Die Anfänge der Zentralisierungsprozesse im frühen Mittelalter in Polen’, [w:] ‘Zentralisierungsprozesse und Herrschaftsbildung im Frühmittelalterlichen Ostmitteleuropa. Studien zur Archäologie Europas’, Band 23, s. s. 127-156, Bonn 2014;

^{Szmoniewski 2016} Szmoniewski Bartłomiej Szymon ‘Early-Slavic culture’, [w:] ‘The past societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the early middle ages. 5. 500 AD – 1000 AD’, 22-73, Warszawa 2016;

^{Wachowski 1996} Wachowski Krzysztof ‘Próba periodyzacji okresu przedpiastowskiego na Śląsku’, [w:] ‘Słowiańszczyzna w Europie’, vol. 1, s. 53-59, Wrocław 1996;

^{Wachowski 1997} Wachowski Krzysztof ‘Śląsk w dobie przedpiastowskiej’, Wrocław 1997;

^{Zamelska-Monczak 2023} Zamelska-Monczak Kinga, ‘Jak to z kołem i obtaczaniem być mogło. Innowacje i techniki we wczesnośredniowiecznej ceramice – nieustannie aktualny problem’, [w:] ‘Przegląd Archeologiczny’, t. 71, s. 301-323, Wrocław 2023;