Chruścielowisko

opublikowano: 2025-07-20, ostatnia aktualizacja: 2025-09-21

Ceramika opisywana poniżej od czasu wyodrębnienia jej przez Joachima Herrmanna w 1966 roku występuje pod nazwą tornowska lub typ Tornow i łączona jest z strefą kulturową wyznaczoną zasięgiem występowania jej oraz specyficznych grodów nazywaną Tornow-Klenica.

Naczynia tej grupy są dwustożkowate, wykonane na kole, ukształtowane symetrycznie i bardzo starannie o równomiernie rozmieszczonych głębokich, równoległych plastycznych listwach (odmiana A) lub żłobkach (odmiana B) umiejscawianych pomiędzy szyjką i załomem brzuśca (Dulinicz 1994 s. 32).

Krawędzie tych naczyń wywinięte są na zewnątrz, dno jest płaskie, niekiedy z odciskiem osi koła garncarskiego (np. Porzeziński 2014 Ryc. 5:a, Zamelska-Mończak 2024 Ryc. 8:5, Kiesieler 2012 Abb. 23:1).

Naczynia te datowanie są na IX – X w., być może do początku XI w. i występują na terenach Brandenburgii, Dolnych Łużyc, Ziemi Lubuskiej, północnej część Dolnego Śląska oraz zachodniej Wielkopolski lub plemion Łużyczan, Miliczan, Dziadoszan, Nice i Zara (Agua et. al 2020 s. 72), a ostatnio i Poborzan (Moździoch et. al 2024 s. 102). Tak wyznaczona strefa Tornow-Klenica jest utożsamiana ze wspólnotą ponadplemiennym nazwaną przez Konstantyna Białymi Serbami (Moździoch 2003 s. 61).

Zanim datowania dendrochronologiczne znacznie odmłodziły grody strefy Tornow-Klenica (Henning 1998 s. 404), badacze upatrywali w jej charakterystycznej ceramice zjawiska ciągłości kulturowej, wykazując jej bliskie związki z ceramiką późnorzymskiej kultury przeworskiej (Czapla 2014 s. 27).

Występowanie naczyń tornowskich obserwuje się również poza wymienioną strefą. Na terenie cmentarzyska ciałopalnego w Cedyni stan. 2 w czterech grobach oraz poza grobami znaleziono kilkanaście egzemplarzy naczyń tornowskich, które uznaje się za importy – na rycinach przedstawione są naczynia odmiany B (Porzeziński 2014 s. 108). Najnowsze ustalenia z Góry Lecha w Gnieźnie wskazują na aż 30% udział naczyń Tornow głównie odmiany B w okresie od przełomu IX/X w. do 1. poł. X wieku (Kaczmarek 2024 s. 356). Na santockim podgrodziu  udział naczyń Tornow B sięgnął 12,5% w warstwie datowanej na 2. poł. IX w. (Zamelska-Mończak 2024 s. 325). Również we wschodniej części strefy Tornow-Klenica zauważa się ilościową przewagę naczyń formy B nad formą A – patrz Popęszyce i Klenica (Kieseler 2012 s. 250).

Ostry profil dwustożkowych naczyń obserwuje się w dużej liczbie tylko w centrum Dolnych Łużyc (75-90% naczyń), natomiast im dalej tym udział naczyń dwustożkowych wyraźnie się zmniejsza – Gostyń nieco ponad 30% materiału (Biermann 2000 s. 254) – i rzadziej można zaobserwować ostrą krawędź brzuśca – tylko jedno naczynie w Popęszycach (Kieseler 2012 s. 245). Zdecydowana większość naczyń żeberkowych z Klenicy wykazuje owalny profil brzuśca, który łatwo odróżnić od ostrego załomu klasycznych naczyń typu Tornow (Kieseler 2016 s. 380).

Raczej nie można powiedzieć, żeby ceramika tornowska i jakkolwiek ją przypominająca w jednakowy sposób stanowiła znaczący udział na całym obszarze Dziadoszan. Zdecydowanie częściej można ją spotkać w Gostyniu i Popęszycach, natomiast tylko pojedyncze egzemplarze wystąpiły w Obiszowie, czy Chobieni.

Nazwę typ Tornow Parczewski proponował rozszerzyć na wszystkie obtaczane dwustożkowate naczynia sprzed X w., pomijając zupełnie kwestię ich zdobnictwa. Wszystkie tornowskie naczynia zachowane w znacznej części, które przywołuje w swojej żukowickiej monografii, nie noszą charakterystycznych dla tego typu zdobień (Parczewski 1989 s. 31). Dalej stwierdza, że wszystkie naczynia o specyficznie profilowanych krawędziach noszą również cechy ceramiki tornowskiej, głównie ostry załom brzuśca (Parczewski 1989 s. 32). Tylko w czterech z trzynastu wymienionych przez autora przykładach takich naczyn zauważyć można ostry załom brzuśca (patrz Parczewski 1989 Tabl. LIX:2, XLIV:18, XCV:2, XCV:6), a w związku z brakiem zdobienia, bądź zdobieniem charakterystycznym dla naczyń typu Menkendorf, można je zaliczyć co najwyżej do tornowskiej formy C wg Herrmanna (patrz Herrmann 1966 Abb. 26, 28, 29), bądź do wariantów D i F wg klasyfikacji naczyń z Presenchen – dolnołużyckiej Brjazyny (Henning 1998 s. 396).

W innej publikacji natrafiłem na słabej jakości zdjęcie naczynia i rysunek kolejnego, obu pochodzących z Żukowic przypominających typ Tornow (Kaczkowski 1971 Ryc. 12:5, Ryc. 11:8). W kolejnym artykule jest też kilka fragmentów, wydaje się, tornowskich naczyń, aczkolwiek autor do swojej typologii okołogłogowskich naczyń, oprócz zabytków z czterech żukowickich stanowisk, dorzucił naczynia z Domaniowic, Drogomila, Gostynia, Moszowic i Krzekotowa, a żadnego nie podpisał – te jedynie jako grupa C typ I i II (Kaczkowski 1975 Ryc. 16-17).

Badaczka obiszowskich naczyń takimi cechami jak dwustożkowość profilu oraz obecność kilku plastycznych wałków, którym może towarzyszyć dodatkowe zdobnictwo reliefowe, opisuje formy post-tornowskie, które mogły być formami pośrednimi i wpłynąć na ukształtowanie się naczyń grupy dalkowsko-obrzańskiej (Siemianowska 2017 s. 56).

W monografii opisującej stanowisko w Czeladzi Wielkiej równie trudno było mi znaleźć przykłady naczyń tornowskich, czy nawet post-tornowskich (Lodowski 1972). Chyba najbardziej w stylistykę tornowską wpisuje się naczynie przedstawione na Ryc. 39:8, a post-tornowską na Ryc. 57:5, natomiast reszcie zazwyczaj brakuje wyraźnie zaznaczonej dwustożkowości brzuśca.

U dwóch naczyń z Gostynia zdobionych plastycznymi wałeczkami oraz umieszczonym poniżej rytym motywem falistym, ale o łagodnym profilu brzuśca, upatrywano podobieństwa do ceramiki dolnověstonickiej, nazwanej tak od miejscowości Dolní Věstonice na Morawach (Biermann 2000 s. 269-270). Być może takiego podobieństwa można się dopatrzyć i u innych naczyń z Gostynia (patrz Chrzan et. al 2019 Ryc. 70 oraz Langenheim 1937 Abb. 1:2).

rekonstrukcje

Gostyń

Naczynie o pojemności około 1,2 litra klasycznego typu Tornow A wykonane przez Lepiglinę.

Chobienia

Naczynie o pojemności około 1,2 litra o łagodnym profilu, zdobione poziomymi, głęboko rytymi żłobkami w górnej partii, zaliczono do typu Tornow B (Biermann et al. 2016, s.194, Abb. 132:4). Rekonstrukcji dokonał Lepiglina.

---

Literatura

^{Agua et. al 2020}
Agua Fernando, Villegas María-Ángeles, Kobylińska Urszula, Kobyliński Zbigniew, García-Heras Manuel ‘Archaeometric study of Medieval Tornow-type pottery from archaeological sites in Western Poland and Eastern Germany’ [w:] ‘Archaeologica Hereditas’ t. 17, s. 71-84, Warszawa 2020;

^{Biermann et al. 2016}
Biermann Felix Paul, Kieseler Andreas, Nowakowski Dominik ‘Köben an der Oder (Chobienia) – Forschungen zum Wandel der Siedlungs- und Herrschaftsverhältnisse im mittelalterlichen Niederschlesien’, [w:] ‘Burg, Herrschaft und Siedlung im mittelalterlichen Niederschlesien: die slawischen Ringwälle von Köben (Chobienia) und Kleinitz (Klenica) im Kontext der Frühgeschichte des mittleren Oderraums’, s. 23-209, Bonn 2016;

^{Biermann 2000}
Biermann Felix Paul ‘Slawische Besiedlung zwischen Elbe, Neiße und Lubsza. Archäologische Studien zum Siedlungswesen und zur Sachkultur des frühen und hohen Mittelalters’, [w:] ‘Universitätsforschungen zur prähistorien Archäologie’, 65, Bonn 2000;

^{Chrzan et. al. 2019}
Chrzan Krystian, Moździoch Sławomir, Rodak Sylwia ‘Wczesnośredniowieczne grodziska w Polsce. Tom 5. Powiat polkowicki’, Wrocław 2019;

^{Czapla 2014}
Czapla Krzysztof ‘Dziadoszanie. Plemię zamieszkujące ziemię głogowską w X wieku’, Głogów 2014;

^{Dulinicz 1994}
Dulinicz Marek ‘Problem datowania grodzisk typu Tornow i grupy Tornow-Klenica’, [w:] ‘Archeologia Polski’, t. XXXIX, z. 1-2, s. 31-50, Warszawa 1994;

^{Henning 1998}
Joachim Jenning ‘Neues zum Tornower Typ: Keramische Formen und Formenspektren des Frühmittelalters im Licht dendrochronologischer Daten zum westslawischen Siedlungsraum’ [w:] ‘Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum’, s. 392-408, Poznań 1998;

^{Herrmann 1966}
Herrmann Joachim ‘Tornow und Vorberg: Ein Beitrag zur Frühgeschichte der Lausitz’, Berlin 1966;

^{Kaczkowski 1971}
Kaczkowski Mieczysław ‘Charakterystyka osadnictwa w rejonie Głogowa od połowy V do połowy XI wieku w świetle źródeł archeologicznych’, [w:] ‘Zielonogórskie Zeszyty Muzealne’, t. 2, s. 5-37, Zielona Góra 1971;

^{Kaczkowski 1975}
Kaczkowski Mieczysław ‘Próba chronologicznej klasyfikacji ceramiki z VI i VII wieku w okolicach Głogowa’, [w:] ‘Zielonogórskie Zeszyty Muzealne’, t. 5, s. 43-72, Zielona Góra 1975;

^{Kaczmarek 2024}
Kaczmarek Łukasz ‘Stan i potrzeby badawcze nad ceramiką wczesnośredniowieczną z terenów środkowej i północno-wschodniej Wielkopolski’ [w:] ‘Ceramika wczesnośredniowieczna w Polsce. Stan i potrzeby badań’, s. 343-367, Szczecin 2024;

^{Kieseler 2012}
Kieseler Andreas ‘Der slawische Burgwall von Poppschutz (Popęszyce, pow. nowosolski) – eine fruhe Burgwallgraubung in der Provinz Schlezien’, [w:] ‘Transformationen und Umbrusche des 12./13. Jahrhunderts. Beitrage zur Ur- und Fruhgeschchte Mitteleuropas’, s. 229-261, t. 64, Weissbach 2012;

^{Kieseler 2016}
‘Der slawische Burgwall von Kleinitz (Klenica) im nördlichen Niederschlien’, [w:] ‘Burg, Herrschaft und Zentralörtlichkeitim nördlichen westslawischen Raum. Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 92’, s. 211-465, Langenweißbach 2016;

^{Langenheim 1937}
Langenheim Kurt ‘Ein wichtiger fruhslawischer Siedkungsfund vom „Schmiedeberg” bei Gustau Kr. Glogau’, [w:] ‘Altschlesien’, Band 7, heft 1, s. 76-93, Wrocław 1937;

^{Langenheim 1939}
Langenheim Kurt ‘Der fruhslawische Burgwall von Gustau Kr. Glogau’, [w:] ‘Altschlesien’, Band 8, Heft , s. 104-127, Wrocław 1939;

^{Lodowski 1972}
Lodowski Jerzy ‘Sądowel we wczesnym średniowieczu’, Wrocław 1972;

^{Lodowski 1980}
Lodowski Jerzy ‘Dolny Śląsk na początku średniowiecza. Podstawy osadnicze i gospodarcze’, Wrocław 1980;

^{Moździoch 2003}
‘Śląsk wczesnośredniowieczny w świetle badań archeologicznych i historycznych – crambe bis cocta’, [w:] ‘Civitas Schinesghe cum pertinentiis’, Toruń 2003;

^{Moździoch et. al 2024}
Moździoch Sławomir, Chrzan Krystian ‘Ziemie polskie w czasach plemiennych. Śląsk’ [w:] ‘Przedpolska. Ziemie polskie w czasach plemiennych’, Collectio Cathalogorum Gnesnensium IV, s. 95-115, Gniezno-Poznań 2024;

^{Nowakowski 2008}
Nowakowski Dominik ‘Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Sławie (stan. 21), pow. wschowski, w świetle badań arecheologicznych w 2004 roku’, [w:] ‘Fontes Archaeologici Posnanienses’, t. 44, s. 129-141, Poznań 2008;

^{Parczewski 1989}
Parczewski Michał ‘Żukowice pod Głogowem w zaraniu średniowiecza’, [w:] ‘Głogowskie Zeszyty Naukowe’, t. 2, Głogów 1989;

^{Porzeziński 2014}
Porzeziński Antoni ‘„Importowane” naczynia typu Tornow i Gross Raden na stanowiskach 2 i 2a w Cedyni, woj. zachodniopomorskie’ [w:] ‘Materiały Zachodniopomorskie. Nowa Seria’, t. XI, Szczecin 2015;

^{Rzeźnik 1997}
Rzeźnik Paweł ‘Wznowienie badań wykopaliskowych na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Gostyniu, gm. Gaworzyce’, [w:] ‘Śląskie Sprawozdania Archeologiczne’, t. 39, s. 263-286, Wrocław 1997;

^{Rzeźnik 1998}
Rzeźnik Paweł ‘Paciorki szklane z wczesnośredniowiecznego grodziska w Gostyniu, gm. Gaworzyce’, [w:] ‘Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum’, s. 380-391, Poznań 1998;

^{Siemianowska 2017}
Siemianowska Sylwia ‘Bliska obcość. Ceramika jako identyfikator kontaktów handlowych i politycznych czy wspólnoty kultur wczesnośredniowiecznych zespołów osadniczych Słowiańszczyzny? Uwagi z perspektywy studiów nad dziesiątowieczną ceramiką z Obiszowa koło Głogowa.’, [w:] ‘Ceramika i szkło w archeologii i konserwacji’, s. 51-82, Wrocław 2017;

^{Tietz 2017}
Tietz Bartosz ‘Upadek grodów wschodniej części strefy Tornow-Klenica a proces budowy władzy Piastów na terenie Wielkopolski’, [w:] ‘Spór o początki państwa polskiego’, s. 99-117, Kraków 2017;

^{Zamelska-Mończak 2024}
Zamelska-Mończak ‘Główne tendencje zmian w ceramice wczesnośredniowiecznej na obszarze pogranicza Wielkopolski północno-zachodniej’ [w:] ‘Ceramika wczesnośredniowieczna w Polsce. Stan i potrzeby badań’, s. 303-341, Szczecin 2024.