talerze ceramiczne

opublikowano: 2025-04-27, ostatnia aktualizacja: 2025-04-28

Gliniane talerze są sporadycznie odnotowywane na terenie Słowiańszczyzny, poza jej północno-zachodnią częścią, gdzie występują liczniej. Wyjątkowo dużo, bo kilkadziesiąt sztuk, odkryto w Zawadzie (tu współwystępują z ceramiką typu Tornow lub zbliżoną oraz Menkendorf w okresie poł. IX – X w.). Mniejszą, ale też znaczącą ilość talerzy odkryto w Klenicy (Gruszka 2008).

Talerze z Zawady Bartłomiej Gruszka podzielił na 3 typy:

  • typ I – talerze o płaskim dnie i mniej lub bardziej podniesionej krawędzi
  • typ II – talerze o płaskim dnie bez wyraźnie podniesionej krawędzi – Autor wskazuje przykłady 1-6 na tablicy IV, acz osobiście ostatni egzemplarz zakwalifikowałbym do typu I. Przy takiej definicji trudno jednak będzie rozstrzygnąć przynależność talerzy z krawędziami z pogranicza wyraźności ich podniesienia. Nieco dziwi też umiejscowienie najprostszych konstrukcyjnie talerzy w dopiero kolejnym typie. Aż się prosi o zamianę miejscami dwóch pierwszych typów.
  • typ III – talerze o dnie w kształcie wycinka kuli.

Wydaje się, że najstarsze formy talerzy były płaskodenne i aż 2/3 wszystkich zidentyfikowanych 60 zabytków z Żukowic miało takie dna (Parczewski 1989, s. 34). Znajdziemy tu tego typu zabytki w różnych wariantach: od niemal płaskich po egzemplarze z bardziej wyodrębnionymi krawędziami tworzącymi z dnem kąt prosty lub zaokrąglonymi od strony zewnętrznej, czyli reprezentujące typu I i II wg Gruszki. Zabytki z Zawady pokazują, że talerze lepione były ręcznie, a wygładzano je zazwyczaj tylko po wewnętrznej stronie (Gruszka 2008, s. 369).

Pojedyncze fragmenty talerzy również pojawiają się w Chobieni wraz z ceramiką wczesnopolską, jednak nie dotarłem do ich rysunków (Biermann et al. 2016, s. 194).

Pośród takich hipotetycznych zastosowań talerzy jak pieczenie pokarmów, prażenie, czy bliżej nieokreślone rytuały obrzędowe, autor przychyla się do ich stosowania jako zwykłe talerze lub pokrywki, odrzucając te, w których zabytki miałyby mieć bezpośredni kontakt z ogniem ze względu na brak świadczących o tym śladów (Gruszka 2008, s. 370).

średnice talerzy

Tylko dla jedenstu talerzy z Zawady udało się ustalić ich średnicę, która zawierała się w zakresie 90-190 mm. Autor szacuje tę liczbę na 14% zbioru, choć mi wychodzi koło 12%, biorąc pod uwagę łączną liczbę talerzy wymienionych w tekście – 93, lub w tabeli – 91 sztuk (Gruszka 2008, s. 364, Tabl. 1).

Poniżej przedstawiam średnice tych z żukowickich talerzy (stan. 9), w których udało mi się dostrzec możliwość jej zmierzenia na rysunkach, od najmniejszych zaczynając:

  • 162 mm (Parczewski 1989, Tabl. XLII:9)
  • 170 mm (Kaczkowski 1975, Ryc. 22:4)
  • 177 mm (Kaczkowski 1975, Ryc. 22:13)
  • 182 mm (Parczewski 1989, Tabl. LXVIII:11)
  • 193 mm (Parczewski 1989, Tabl. XLV:13)
  • 196 mm (Parczewski 1989, Tabl. LXV:3)
  • 197 mm (Parczewski 1989, Tabl. XCVI:1)
  • 200 mm (Parczewski 1989, Tabl. LXXV:25)
  • 200 mm (Parczewski 1989, Tabl. LXXXIX:24)
  • 217 mm (Parczewski 1989, Tabl. LXXXVI:5)
  • 221 mm (Parczewski 1989, Tabl. CIV:8)
  • 222 mm (Parczewski 1989, Tabl. LXXXIX:7)
  • 225 mm (Kaczkowski 1975, Ryc. 22:2)
  • 256 mm (Parczewski 1989, Tabl. LXV:1)

Autor wspomina o dziesięciu talerzach, które udało się w całości zrekonstruować, ja natomiast na tablicach jego żukowickiej monografii doliczyłem się jedenastu sztuk (Parczewski 1989, s. 34).

rekonstrukcje

Żukowice

Miałem kiedyś okazję zrekonstruować płaskodenny talerz z Żukowic.

Zawada

Piękną rekonstrukcję zawadzkich talerzy w wykonaniu Katarzyny Leszczyńskiej-Kaszuby (KrasneGary) możecie podziwiać tutaj.

Sam autor opracowania zawadzkich talerzy dokonał eksperymentalnej rekonstrukcji takowych (Gruszka 2008, s. 369).

Literatura
Biermann et al. 2016 Biermann Felix Paul, Kieseler Andreas, Nowakowski Dominik ‘Köben an der Oder (Chobienia) – Forschungen zum Wandel der Siedlungs- und Herrschaftsverhältnisse im mittelalterlichen Niederschlesien’, [w:] ‘Burg, Herrschaft und Siedlung im mittelalterlichen Niederschlesien: die slawischen Ringwälle von Köben (Chobienia) und Kleinitz (Klenica) im Kontext der Frühgeschichte des mittleren Oderraums’, s. 23-209, Bonn 2016;

Derwich et al. 2002 Derwich Marek, Żurek Adam red. ‘U źródeł Polski’, [w:] ‘Polska. Dzieje cywilizacji i narodu’, t. 1, Wrocław 2002;

Gruszka 2008 Gruszka, Bartłomiej ‘Wczesnośredniowieczne talerze gliniane ze stanowiska 1 w Zawadzie, powiat zielonogórski’, [w:] ‘Ad Oderam fluvium. Księga dedykowana pamięci Edwarda Dąbrowskiego’, s. 363-374, Zielona Góra 2008;

Kaczkowski 1975 Kaczkowski Mieczysław ‘Próba chronologicznej klasyfikacji ceramiki z VI i VII wieku w okolicach Głogowa’, [w:] ‘Zielonogórskie Zeszyty Muzealne’, t. 5, s. 43-72, Zielona Góra 1975;

Parczewski 1989 Parczewski Michał ‘Żukowice pod Głogowem w zaraniu średniowiecza’, [w:] ‘Głogowskie Zeszyty Naukowe’, t. 2, Głogów 1989;

Petersen 1937 Petersen Ernst ‘Der Burgwall von Klenitz Kr. Grünberg’ [w:] ‘Altschlesien’ Band 7, Heft 1, s. 59-75, Wrocław 1937.