Chruścielowisko

opublikowano: 2025-05-16, ostatnia aktualizacja: 2025-05-26

Na konferencji dotyczącej Śląska, Czech i kultury wielkomorawskiej, która odbyła się w 1995 roku we Wrocławiu, Paweł Rzeźnik w swoim referacie zdefiniował pojęcie ceramicznego naczynia importowanego (Rzeźnik 1997 s. 127):

Jedynie w przypadku czytelnej odmienności pod względem receptury masy garncarskiej, techniki wykonania, ogólnego zarysu i mikroszczegółów formy oraz ornamentyki można dany wyrób uznać za import tj. wytwór obcego środowiska kulturowego.

Spróbuję tutaj przybliżyć ceramikę typu Menkendorf i jak się ma ten typ naczyń do Dziadoszan.

Wydzielona po raz pierwszy w Meklemburgii przez E. Schuldta grupa Menkendorf w Polsce również jest nazywana typem Szczecin, rodziną typów D albo Menkendorf-Szczecin (Kobylińska 2004 s. 121). Ziemie Dziadoszan leżą na południowym skraju zasięgu występowania naczyń typu Menkendorf (patrz Kobylińska et al. 2020 Fig. 3).

Podstawowym kryterium przypisania do tej grupy jest dwustożkowy załom brzuśca (ostry lub wyraźny zaokrąglony) oraz określona forma zdobnictwa wykonanego wielodzielnym narzędziem (grzebykiem): krzyżujące się, czasem zygzakowate pasma, proste i skośne krzyże, proste wzory kratkowe, motyw choinki, pionowe żeberka, nakłucia w kształcie krzyża, smugi, odciski koła, zdarzają się symbole solarne (Kobylińska et al. 2020 s. 85-87). Przy opisie motywów zdobniczych często pojawia się sformułowanie wątki krokwiaste (Siemianowska 2017 s. 59).

Najszersza wydętość brzuśca znajduje się w górnej części lub w połowie wysokości naczynia. Dna mają płaskie, na którym widuje się odcisk osi koła garncarskiego. Naczynia te są datowane przede wszystkim na IX – X w. (Kobylińska et al. 2020 s. 85-87).

Badacze zaliczają do tej grupy jedynie fragmenty pojedynczych naczyń z terenów Dziadoszyców: Dobrzejowice, Gostyń, Osetno, Przedmoście, Solniki, Sława oraz nieodległego, ale leżącego już poza ich domeną, Wszemirowa (Biermann et. al 2014 s. 307), często traktując je jako importy – patrz Obiszów (Siemianowska 2017 s. 59). Poniżej przestawiam wyniki poszukiwań rzeczonych fragmentów naczyń w dostępnej literaturze:

• Dobrzejowice – Kaczkowski 1971 Ryc. 16:6, 18:10
• Gostyń – Kaczkowski 1971 Ryc. 18:2, 1972 Ryc. 11:10
• Obiszów – Siemianowska 2017 Ryc. 4:c-e
• Osetno – Iwanicka-Pinkosz 2005 Ryc. 5:4
• Przedmoście – Czapla 1997 Ryc. 10
• Solniki – Chrzan et al. 2019 Ryc. 141:p
• Sława – Nowakowski 2011 Abb. 11:k
• Wszemirów – Stoksik et al. 2009 Ryc. 1:5

Zapewne chodzi tylko o “klasyczne” formy o ostrym i dwustożkowym zaokrąglonym załomie brzuśca, bo bardzo podobne naczynia, ale o łagodnym profilu w kształcie litery S występują licznie w części Wielkopolski i północnej części Śląska. Takie bywają nazywane regionalną odmianą typu Menkendorf o zaokrąglonym profilu (Nowakowski 2011 s. 405-406). W Chobieni pomimo znacznej ich ilości, bo około 1/3 wszystkich zdobionych naczyń, żadnego nie zaliczono do klasycznej formy Menkendorf, podobnie jak nie stwierdzono ich w okolicznych Moszowicach i Orsku (Biermann et al. 2016 s. 187). Trzeba zaznaczyć, że w tej grupie znajdują się również naczynia zdobione liniami falistymi wykonanymi niedbale jednozębnym narzędziem, co raczej nie jest charakterystycznym motywem typu Menkendorf (patrz Biermann et al. 2014 Ryc. 17, 18).

Część z wymienionych fragmentów naczyń została zaliczona do typu Menkendorf, bazując na motywie zdobniczym, kształcie wylewu, i być może ocenie jakości wykonania, nie dysponując fragmentem brzuśca (patrz zabytki z Dobrzejowic i Solników). Chyba że nie dotarłem do wizerunków właściwych fragmentów. Niemniej wydaje się, że dla wprawnego i doświadczonego oka odróżnienie fragmentu naczynia Menkendorf od innego nawet ozdobionego podobnym motywem jest możliwe. Obserwacje makroskopowe wskazują, że wszystkie naczynia z chobieńskiego grodziska wyprodukowane były prawdopodobnie w najbliższej okolicy, choć bezpośrednich dowodów na to nie ma (Biermann et al. 2014 s. 300).

Fragment naczynia ukazany na jednym z rysunków (Kaczkowski 1971 Ryc. 18:2) jest podpisany w publikacji jako Solniki – w młodszej pozycji jest już wymieniony pośród gostyńskich zabytków (Kaczkowski 1972 s. 442,  Ryc. 11:10) i tak go tutaj podpisałem. Myślę, że porównanie obu rycin nie pozostawiają wątpliwości, że to ten sam zabytek.

W jednym z artykułów Mieczysława Kaczkowskiego są też fragmenty naczyń, które przypominają typ Menkendorf. Autor do swojej typologii okołogłogowskich naczyń, oprócz zabytków z czterech żukowickich stanowisk, dorzucił naczynia z Domaniowic, Drogomila, Gostynia, Moszowic i Krzekotowa. Niestety żadnego z nich nie podpisał dokładniej – te tylko jako grupa C typ I (Kaczkowski 1975). Przynajmniej jedno z nich jest na pewno z Żukowic, bo znalazłem je w monografii Parczewskiego (Kaczkowski 1975 Ryc. 17:4; Parczewski 1989 Tabl. XCV:2).

Wśród zabytków z Czeladzi Wielkiej również znalazłem kilka przypominających ten typ naczyń, jedno z wyjątkowo dłuższym wylewem (Lodowski 1972 Ryc. 73:a).

Podobne zdobnictwo zdarza się również na naczyniach reprezentujących typ Tornow (Kobylińska et al. 2020 s. 86), co możemy zaobserwować na wydzielonej kiedyś formie Tornow C (Herrmann 1966). Tornow C od Menkendorf miałaby odróżniać dwustożkowata forma (Dulinicz 1994, przypis 5), ale takie stwierdzenie wydaje się dyskusyjne. Może autorowi chodziło o to, że w typie Menkendorf często mamy do czynienia z załagodzonym załomem brzuśca. Inni wprost stawiają znak równości pomiędzy Tornow C i Menkendorf (Chrzan 2024 s. 170-171).

Nawet w obrębie ceramiki dalkowsko-obrzańskiej oraz najliczniej występującej obok niej w Obiszowie ceramiki tzw. północnośląskiej  (kolejno 54% oraz 40% fragmentów diagnostycznych) zdarza się niekiedy zaobserwować podobne zdobnictwo do tego stosowanego w grupie Menkendorf (Siemianowska 2017 Ryc. 1:b, 2:f; Paternoga et al. 2017 Ryc. 1:e,h). Inni badacze włączyli grupę północnośląską do dalkowsko-obrzańskiej rodziny ze względu na identyczną tektonikę i zdobnictwo, najczęściej w postaci motywu jodełki, pomimo braku charakterystycznego żeberka w naczyniach tej pierwszej grupy (Biermann 2016, s. 186). Ceramika grupy Menkendorf jest wyraźnie mniej starannie wykonana od ceramiki dalkowsko-obrzańskiej (Biermann et al. 2016 s. 187).

Rekonstrukcji wazy z wyodrębnioną stopką typu Menkendorf z Obiszowa dokonał Lepiglina.

---

Literatura

^{Biermann et al. 2014}
Biermann Felix Paul, Kieseler Andreas, Nowakowski Dominik ‘Grodzisko plemienne w Chobieni gm. Rudna w świetle badań archeologicznych w 2010 r.’, [w:] ‘Funkcje grodów w państwach wczesnośredniowiecznej Europy Środkowej. Społeczeństwo, gospodarka, ideologia.’, s. 269-334, Głogów 2014;

^{Biermann et al. 2016}
Biermann Felix Paul, Kieseler Andreas, Nowakowski Dominik ‘Köben an der Oder (Chobienia) – Forschungen zum Wandel der Siedlungs- und Herrschaftsverhältnisse im mittelalterlichen Niederschlesien’, [w:] ‘Burg, Herrschaft und Siedlung im mittelalterlichen Niederschlesien: die slawischen Ringwälle von Köben (Chobienia) und Kleinitz (Klenica) im Kontext der Frühgeschichte des mittleren Oderraums’, s. 23-209, Bonn 2016;

^{Chrzan et al. 2019}
Chrzan Krystian, Moździoch Sławomir, Rodak Sylwia ‘Wczesnośredniowieczne grodziska w Polsce. Tom 6. Powiat nowosolski’, Wrocław 2019;

^{Chrzan 2024}
Chrzan Krystian ‘Opracowanie wczesnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej ze stanowiska Łozina 17, pow. wrocławski. Wstęp do rozważań nad dziejami osadnictwa w północno-wschodniej i centralnej części obecnego Dolnego Śląska w X i XI w.’ [w:] ‘Przegląd Archeologiczny’, t. 72, s. 153-185, Wrocław 2024;

^{Czapla 1997}
Czapla Krzysztof ‘Osada wczesnośredniowieczna w Nosocicach, stanowisko nr 16, gm. Głogów’, [w:] ‘Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne’, t. 2, s. 191-215, Głogów 1997;

^{Dulinicz 1994}
Dulinicz Marek ‘Problem datowania grodzisk typu Tornow i grupy Tornow-Klenica’, [w:] ‘Archeologia Polski’, t. XXXIX, z. 1-2, s. 31-50, Warszawa 1994;

^{Iwanicka-Pinkosz 2005}
Barbara Iwanicka-Pinkosz, ‘Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych wczesnośredniowiecznej osady w miejscowości Osetno, stan. 18, gm. Góra, byłe woj. leszczyńskie’ [w:] ‘Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne’, t. 5, s. 85–98, Poznań 2005;

^{Kaczkowski 1971}
Kaczkowski Mieczysław ‘Charakterystyka osadnictwa w rejonie Głogowa od połowy V do połowy XI wieku w świetle źródeł archeologicznych’, [w:] ‘Zielonogórskie Zeszyty Muzealne’, t. 2, s. 5-37, Zielona Góra 1971;

^{Kaczkowski 1972}
Kaczkowski Mieczysław ‘Sprawozdanie powiatowego konserwatora zabytków w Głogowie’, [w:] ‘Zielonogórskie Zeszyty Muzealne’, t. 3, s. 437-468, Zielona Góra 1972;

^{Kobylińska 2004}
Kobylińska Urszula ‘Wczesnośredniowieczne naczynia gliniane typu Menkendorf-Szczecin ze Starosiedla na Ziemi Lubuskiej’ [w:] ‘Hereditatem cognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz’, s. 111–123, Warszawa 2004;

^{Kobylińska et al. 2020}
Urszula Kobylińska, Zbigniew Kobyliński, Bogusław Bagiński and Maciej Bojanowski ‘Early Medieval pottery of the Menkendorf-Szczecin type in the light of the laboratory ceramological research’ [w:] ‘Archaeologica Hereditas. Studies in archaeological ceramology’, t. 17, s. 85-269, Warszawa 2004;

^{Kolenda et. al 2021}
Kolenda Justyna, Zamelska-Monczak Kinga, ‘The North or the South? Early medieval ceramics decorated with a zoned ornament – the result of local changes or interregional contacts?’, [w:] ‘Archeologické rozhledy’, LXXIII, s. 423-454, Praga 2021;

^{Lodowski 1972}
Lodowski Jerzy ‘Sądowel we wczesnym średniowieczu’, Wrocław 1972;

^{Nowakowski 2008}
Nowakowski Dominik ‘Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Sławie (stan. 21), pow. wschowski, w świetle badań arecheologicznych w 2004 roku’, [w:] ‘Fontes Archaeologici Posnanienses’, t. 44, s. 129-141, Poznań 2008;

^{Nowakowski 2011}
Nowakowski Dominik ‘Der mittelalterliche Siedlungskomplex von Sława (Schlawa, Niederschlesien) im Lichte der archäologischer Untersuchungen’, [w:] ‘Der Wandel um 1000. Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 60’, s. 397-410, Langenweißbach 2011;

^{Paternoga et al. 2017}
Paternoga Marcin, Rzeźnik Paweł, Siemianowska Sylwia ‘Naczynia Solniki-Lipowiec. Lokalna grupa ceramiki całkowicie obtaczanej w północnej części Śląska.’, [w:] ‘Ceramika i szkło w archeologii i konserwacji’, s. 83-106, Wrocław 2017;

^{Rzeżnik 1997}
Rzeźnik Paweł ‘Elementy południowe w ceramice śląskiej w IX-X wieku’ [w:] ‘Śląsk i Czechy a kultura wielkomorawska’, s. 127-134, Wrocław 1997;

^{Siemianowska 2017}
Siemianowska Sylwia ‘Bliska obcość. Ceramika jako identyfikator kontaktów handlowych i politycznych czy wspólnoty kultur wczesnośredniowiecznych zespołów osadniczych Słowiańszczyzny? Uwagi z perspektywy studiów nad dziesiątowieczną ceramiką z Obiszowa koło Głogowa.’, [w:] ‘Ceramika i szkło w archeologii i konserwacji’, s. 51-82, Wrocław 2017;

^{Stoksik et. al 2009}
Stoksik Henryk, Paternoga Marcin ‘Techno-stylistyczne kategorie ceramiki wczesnośredniowiecznej z północnych rejonów Śląska w świetle analiz fizykochemicznych’ [w:] ‘Szkło i Ceramika’, R. 60, nr 3, Warszawa 2009.