misy tzw. typu śląskiego

Miski lub misy tzw. typu śląskiego to odnajdowane w kontekstach wczesnośredniowiecznych żelazne koliste przedmioty uformowane w przybliżeniu na kształt płasko-eliptyczny w rzucie prostokątnym. Rzeczone zabytki w dalszej części artykułu nazywał będę misami śląskimi lub po prostu misami, zdając sobie sprawę, że żadne ze słów: misa, miska, czy miseczka, nie jest idealnym wyborem pasującym do każdego egzemplarza mieszczącego się w tej kategorii zabytków.

Największą koncentrację mis śląskich odnotowujemy, nomen omen, na Śląsku, bo odkryto ich tu 185 z 350 wszystkich odkrytych zabytków na obszarze mieszczącym się pomiędzy południowym wybrzeżem Morza Bałtyckiego i Mazowszem na północy a Czechami, Morawami i Słowacją na południu (Kieseler 2017 s. 313).

Wymiary mis wahają się w granicach: średnica 5-25 cm, wysokość 0,8-4 cm, grubość blachy 0,1-0,3 cm (Adamczyk 2004 s. 247-248). W młodszej literaturze odnotowuje się również egzemplarze nieco większe, płytsze i głębsze (Kieseler 2017 diag. 1-2). Przy bliższym przyjrzeniu się można zaobserwować różnice w kształcie przekroju mis, które udało się usystematyzować do 4 form (Kieseler 2017 s. 316).

Misy swoją formą przypominają gliniane talerze, najczęściej chyba typu III wg klasyfikacji talerzy z Zawady (patrz Gruszka 2008 s. 364). Podobieństwo to było inspiracją do powstania jednej z dwóch głównych teorii nt. ich przeznaczenia (Kieseler 2017 s. 325). Przeciwstawia się z nią teorię o płacidłach o nominale zawartego w nich surowca, czyli żelaza. Zainteresowanych historią teorii nt. przeznaczenia mis śląskich kieruję do literatury (Boroń 1998, Adamczyk 2004, Boroń 2006, Kieseler 2017), a poniżej skupię się jedynie na argumentach przemawiających za i przeciw obu teoriom. Nadmienię tylko, że inne ciekawsze teorie o przeznaczeniu mis śląskich to takie o falerach (Phalerae) oraz o kardiofylaksie (Cardiophylax, Kardiophylakès), o których możecie poczytać na stronie Slované (również wzmianka w Kieseler 2017 s. 311).

użytkowe przeznaczenie mis śląskich

Starsza z tez (Seger 1928 s. 143) mówi o przeznaczeniu mis śląskich jako przyborów kuchennych do pieczenia, smażenia, czy prażenia, za czym przemawia odnajdowanie ich w towarzystwie ceramiki lub w pobliżu pieców i palenisk (Źlinice, Břeclav, Lednice-Nejdek, Bašovce, Gilów). Niektóre z nich miały nosić wtórne oznaki spalenia lub nagrzania (Vraclav, Żółte), co przecież wcale nie musi oznaczać działania ognia mającego swoje źródło wyłącznie w piecach i paleniskach. Niektóre z mis nosiły ślady perforacji, które jeśli nie były oznaką korozji, uznano za ślady mocowania uchwytów do podwieszania (Vlastislav, Prachow, Púchov, Pružina, Gajary, Brno-Líšeň, Krapkowice, Glienke, Owidz – prócz egzemplarzy o średnicy 15,2 cm oraz 16 cm, pozostałe to okazy powyżej 20 cm, czyli mające większą powierzchnię użytkową). Misy z łańcuchami czy uchwytami w towarzystwie innych przyborów kuchennych znajdowano w kurhanach z piecami np. Jezioro Ładoga. Niektóre misy pochodzące z grobów kobiet uznawano za ich atrybuty kuchenne np. Břeclav (Kieseler 2017 s. 325-327).

Według relacji Iishaqa b. Moše, żydowskiego uczonego z 1. poł. XIII w. słowo šqburd należy interpretować jako skovoroda, czyli patelnia (Parczewski 1988 s. 94):

Żelazne naczynie, którym przykrywają chleb przy pieczeniu, a które nazywa się šqudr, zaś w języku kanaanickim šqburd

Na misach z Gostynia zauważono ślady spalonego zboża (Adamczyk 2004 s. 247 za Langenheim 1937), a na mniejszych egzemplarzach ślady drobniejszych ziaren, być może prosa lub maku (Langenheim 1937 s. 88), co miało świadczyć o przeznaczeniu mis do prażenia, a tych najmniejszych, być może w ramach praktyk pogrzebowych, do palenia kadzidełek z substancji halucynogennych (Moździoch 2000 s. 166). Argument ten został podważony stwierdzeniem raczej obecności specyficznych ziarnistych wykwitów rdzy niż śladów ziaren. Takie same ślady zresztą również odnotowano na innych niż misy gostyńskich zabytkach np. na okuciu krzyżowym (Rzeźnik 1997 s. 279).

Misy miały być często odnajdywane w towarzystwie innych narzędzi rolniczych zatem musiano je wykorzystywać do jakichś prac gospodarczych (Adamczyk 2004 s. 247 za Sláma 1963 s. 235). To samo stwierdzenie jednak może świadczyć na rzecz konkurencyjnej teorii, jeśli uzna się towarzyszące narzędzia za elementy skarbu złomu żelaznego, na podstawie obecności narzędzi uszkodzonych (Adamczyk 2004 s. 247).

Odnajdowane w świecie awarskim misy miały zyskać popularność nietłukących się naczyń nomadów (Adamczyk 2004 s. 250).

Drugim co do wielkości po Śląsku obszarem występowania mis są południowe Morawy i zachodnia Słowacja, gdzie zabytki wyraźnie odróżniają się od tych śląskich pod względem kształtu z wielkości. Kształty tych mis są bardziej zróżnicowane, a średnica większości mieści się pomiędzy 18 a 23 cm (Kieseler 2017 diag. 3). Występują na tych obszarach głównie w okresie przedwielkomorawskim i wielkomorawskim. Dużych i często perforowanych celem zawieszenia, używanych jako dary grobowe kobiet i obecnych w skarbach przedmiotów żelaznych mis w swojej pierwotnej postaci prawdopodobnie nie należy identyfikować z płacidłami. Z tego obszaru znane jest tylko jedno niepewne znalezisko zestawu mis śląskich (Kieseler 2017 s. 330).

misy śląskie jako płacidła

Tylko nieco młodsza teza, mówiąca o używaniu mis śląskich jako środków płatności w postaci sztabek żelaza, sformułowana została na podstawie skarbów z miejscowości: Myślibórz, Złotoryja, Kaszyce Milickie i Żmigród (Kurtz 1936 s. 133). Teoria mająca swoich zwolenników również w osobach Herrmana i Wachowskiego była później krytykowana ze względu na niewielką ilość takich skarbów, jak i niepewność, czy faktycznie były to skarby (Boroń 1998 s. 9-10, Boroń 2006 s. 407). Od tego czasu na światło dzienne wyszły kolejne skarby: Gromnik (10 mis), Obiszów (18 mis) i Witostowice (40 mis), co jednocześnie zwiększa prawdopodobieństwo, że znaleziska ze Złotoryji, Kaszyc Milickich i Żmigrodu również są skarbami. Wymienione skarby zlokalizowane na powierzchi zaledwie 100 x 85 km przyniosły w sumie aż 105 mis śląskich, choć dokładnej ich pierwotnej liczby zapewne już nie poznamy (Kieseler 2017 s. 327). Jest to tylko nieznacznie niższa wielkość, z jaką mamy do czynienia w przypadku grzywien siekierkopodobnych z terenów Moraw, gdzie odkryto ich 119 sztuk (Jaworski 2017 s 69).

Misy śląskie występują często w postaci skarbów jednorodnych składających się z egzemplarzy podobnej wielkości (Rzeźnik 2006, 2008). Są to najczęściej zabytki o kształcie w formie b (Kieseler 2017 s. 327).

Skarby i znaleziska gromadne mis na terenie Śląska występują w 3 spektrach wielkościowych: małe o średnicy 5,5–7,5 cm z Gostynia, średnie o średnicy 12–13,2 cm ze Złotoryi lub 12,9–14,2 cm z Myśliborza oraz duże o średnicy 19,2–19,4 cm z Gromnika lub 18–19 cm z Obiszowa (Kieseler 2017 s. 327). Mam wrażenie, że została przez autora pominięta grupa wielkościowa plasująca się pomiędzy misami średnimi a dużymi. Wspominam o niej, bo mieszczą się w niej zabytki dziadoszyckie: domniemany zestaw z Żukowic (15,7-16,1 cm) oraz mniejszy skarb z Obiszowa (15,8-16,4 cm). Grupa ta jest wyraźnie widoczna na diagramie autora (Kieseler 2017 s. 323).

Niewykluczone, że obecny stan badań nie pozwala dostrzec i innych grup mis, które z kolei pomogłyby zaobserwować bardziej usystematyzowany szereg ich wielkości. Pozwolę sobie zaproponować śmiałą hipotezę, według której powierzchnia misy z kolejnej grupy miałaby być wielokrotnością powierzchni misy z poprzedniej grupy, a co za tym idzie i wagi misy, przy założeniu, że są one podobnej grubości. W zobrazowanym przykładzie użyłem zwielokrotnienia powierzchni przy pomocy stałej wielkości 1,5, która pozwoliła mi uzyskać ciekawą synchronizację ze średnicami znajdowanych zabytków z terenów Polski i Niemiec. Wszystkie wielkości oprócz stałej podane są w centymentrach lub centymetrach kwadradowych, jeśli idzie o pole powierzchni πR2. W tabeli wymieniłem tylko te zabytki, dla których udało się określić ich średnicę (Kieseler 2017). Oczywiście zdaję sobie sprawę, że taką tezę trudno będzie utrzymać, gdyż mamy tutaj wiele nierozstrzygniętych kwestii jak np.: widoczna luka po grupie o hipotetycznej średnicy 7,5 cm oraz mało wyraźna granica pomiedzy grupami o hipotetycznych średnicach 17,0 cm i 20,8 cm (zakres średnic jest w tych grupach największy). Z drugiej strony nie o średnice tu przecież chodziło, a o wagę, która była realnym miernikiem zawartości żelaza. Być może wielkość misek miała być tylko pomocna w ich układaniu lub wstępnej klasyfikacji, a pomiar i tak odbywał się poprzez czynność ważenia. Zawieszam tę myśl w nadziei, że przyszłe odkrycia i badania pozwolą rzucić lepsze światło na tę kwestię.

Skarb srebrny z Bystrzycy umieszczony w glinianym garnku przykryty był misą śląską. Można sobie wyobrazić przykrycie wykonane z mniej cennego materiału, toteż uznano, że misa stanowiła część skarbu (Adamczyk 2004 s. 246 za Kurz 1936 s. 33-34). Podobne przykryte misami śląskimi były skarby srebrne z Poznania i Dzierzążnia (Kieseler 2017 s. 328).

W depozytach zawierających misy śląskie znajdowano egzemplarze zdeformowane tak, aby zajmowały, jak najmniej miejsca, jednocześnie pozbawiając ich walorów użytkowych (Adamczyk 2004 s. 246 za Jaworski et al. 2002). Złożonej w kopertę misie z Gilowa towarzyszyły radlica oraz dłuto, które spoczęły tuż nad nią w wale grodziska (Jawroski 2005 s. 289). Czy zabytki te były elementami skarbu, a może ofiarą zakładzionową, jak wkopana pod bramę grodziska w Nowym Kościele misa o średnicy 10,5 cm wykonana z wysokiej jakości żelaza? Na zewnętrznej stronie misy widoczne są koncentrycznie ułożone żłobki interpretowane jako ślady po szczypcach (Lisowska 2016 s. 113). Trudno powiedzieć jaką funkcję pełniły misy wchodzące w skład skarbów przedmiotów żelaznych i ofiar zakładzinowych.

W Szczecinie okresu pierwszej i drugiej ćwierci XI wieku, w związku z załamaniem rynkowym, w wyniku upadku władzy wczesnopiastowskiej, obserwuje się wzrost liczby mis śląskich przy jednoczesnym braku monet, odważników i wag (tylko jeden skarb srebrny w okolicy). Naliczono ich tutaj: jedną całą misę (uznawana za wtręt w warstwie z 1. poł. XIII w.) oraz 16 fragmentów nie występujących w kompletach o średnicach szacowanych na 20-23 cm. Wkrótce po połowie XI wieku w czasach powstawania republiki miejskiej występuje najdłuższa seria mis śląskich, tym razem w towarzystwie odważników. Kolejny okres to już zanik mis śląskich przy zwiększających się udziałach odważników i wag. Możliwe, że w tym krótkim okresie misy śląskie pełniły funkcje pieniądza zastępczego, podobnie jak to się na przykład miało w Ralswiek na Rugii w XII w. kiedy używano płacideł płóciennych. Niemniej przez cały okres występowania mis śląskich w Szczecinie (kon. IX – pocz. XII w.) częściej upatruje się wykorzystywania ich w roli: użytkowej (domy bogatszych mieszkańców), złomu żelaznego (warsztat kowalski), czy wreszcie środka realizacji zobowiązań między ośrodkami władzy plemiennej, czy wczesnopaństwowej a lokalnymi społecznościami (Łosiński 2008 s. 421-432).

Ilość żelaza zawartego w dwóch misach z Brzeźna (Březno, okręg Louny, kraj ústecký) o średnicy 19 cm wystarczyłaby do wytworzenia 10 średniej wielkości noży (Kieseler 2017 s. 328, przypis 57 za Pleiner 2001, s. 509 oraz Pleinerová 2000 s. 145).

Skarby z Obiszowa (18-elementowy) i Witostowic zostały poddane analizom chemicznym, na podstawie których stwierdzono ślady obecności oleju skalnego (ropy naftowej), co może świadczyć o praktyce zabezpieczania takich skarbów przed zdeponowaniem ich w ziemi. Niestety nie można wykluczyć, że ziemia wokół skarbu została później zanieczyszczona albo, że zabytki były narażone na kontakt z taką substancją już po ich wydobyciu przez amatorów, zanim trafiły do Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego (Czechowski et al. 2016 s. 149, Jaworski 2017 s. 69).

Podobieństwo kształtu odzwierciedlającego zagłębienie, w którym kowal przekuwał żelazną lupę (łupę, łupkę), ma świadczyć o tym, że produkt był tylko w niewielkim stopniu przetworzonym surowcem (Herrmann 1966 s. 112). Taką przekutą łupkę przypominającą kształtem misę śląską znamy z Vasilevskij (Pleiner 1962 Ryc. 21:12). Być może gotowa misa była produktem ostatniej fazy pozbywania się węgla w procesie przekuwania lupy, w którym jednocześnie nadawano jej ostateczny kształt. Czy te czynności mogły się odbywać w ramach tego samego warsztatu np. podobnego do tego ze zdjęć dokumentujących eksperymenty Darrella Markewitza i członków Dark Ages Re-creation Company, które znalazłem na stronie the Wareham Forge? Na ulicy Drewnianej we Wrocławiu odkryto budynek interpretowany jako kuźnia, wewnątrz którego znajdował się pieniek, według autorów, pod kowadło (Kaźmierczyk Ryc. 19). Być może bezpośrednio na takich pieńkach mogło odbywać się również kucie niewymagające dużego nakładu pracy, czy precyzji.

Misy śląskie przynajmniej na terenie Śląska należy postrzegać jako środki płatnicze w postaci surowych sztabek żelaza o “ujednoliconym” kształcie produkowane w różnych klasach wagowych o wartościach rynkowego odpowiednika wysokiej jakości żelaza. Uzyskanie takich płacideł wymagałoby ograniczonego nakładu pracy, a ich kształt sprzyjałby oszczędzaniu miejsca podczas ich składowania i transportu. Na sąsiadujących ze Śląskiem terenach Dolnych Łużyc i Wielkopolski misy również odpowiadają temu samemu modelowi wielkościowemu, co stwierdzono na przykładach mis z Tornowa, Vorberga oraz Samorzewa (Kieseler 2017 s. 327). Pojawiły się w tej roli prawdopodobnie pod koniec IX w. i mogły być używane jako regionalna waluta w X wieku. Jedynie dwie misy z terenów Śląska zostały odnalezione w kontekstach mogących świadczyć za ich użytkowym, kuchennym przeznaczeniem: w Gilowie, gdzie misę znaleziono przy piecu oraz w Źlinicach, gdzie również zalegała przy piecu w towarzystwie licznych fragmentów ceramiki. Obok znalezisk związanych z wydobyciem żelaza (piece, szczypce kowalskie, dysze gliniane) misy w roli płacideł mogą świadczyć o jego istotnym znaczeniu gospodarczym na Śląsku i w najbliższym jego sąsiedztwie (Kieseler 2017 s. 329).

Niektórzy badacze nie wykluczają, że zabytki mogły pełnić okazjonalnie obie funkcje lub nawet, że przybierały różne funkcje w odmiennych obszarach i okresach (np. Bubenik 1972 s. 564, Herrmann 1966 s. 111, Wachowski 1981 s. 168, Lisowska 2016 s. 115).

Misy śląskie z terenów Dziadoszan

Numer w nawiasach klamrowych jest identyfikatorem lokalizacji na mapie i diagramie. Wymiary podane w kolejności: średnica lub zakres, jeśli nierówny okrąg (lub wymiary fragmentu, jeśli zaznaczono); wysokość; grubość blachy. Przypisy źródeł, na których bazował autor podałem jak w oryginale (Kieseler 2017 s. 334-335).

  • [45] Bytom Odrzański (3 fragmenty misy? – delikatnie ugiętej blachy datowane na XI/XII w.) – Moździoch 2002, 153 f. Taf. 56.1, 2.
    • 10 x 9,2 cm (fragment); 0,15 cm
  • [46] Żukowice st. 9 (fragment misy datowanej na VII/VIII w.?) – Kaczkowski 1975, 72; Parczewski 1989, 40 Taf. XLVIII.17.
    • 17,6 cm; 3,8 cm; 0,3 cm
  • [47] Żukowice st. 6 (komplet? 3 mis pochodzących z wypełniska jamy nr 16 datowanej na 2. poł. IX/X w.) – Kaczkowski 1975, 72 Abb. 23.10, 11, 13; Parczewski 1989, 40; Rzeźnik 2006, 197 f. Tab. 5 Abb. 17.
    • 15,8−16 cm, 3 cm, 0,09−0,18 cm
    • 15,9−16,1 cm, 2,8 cm, 0,06−0,23 cm
    • 15,7−15,8 cm, 2,4 cm, 0,14−0,25 cm
  • [48] Gostyń (nie mniej niż 30 mis datowanych na 2. poł. IX – 1 . poł. X w.) – Langenheim 1937a, 81 f. Abb. 3.6−10; 1939, 118 f., 122 Abb. 7.7−9, 8; 10.4; Kaczkowski 1972, 441 Taf. XII.23; Rzeźnik 1997, 278 f. Abb. 4.b, c; 6.h, i.
    • 13,9 cm; 2 cm; 0,1−0,2 cm
    • 14,3 cm; 2,5−2,8 cm; 0,1 cm
    • 7,2x 6,2 cm
    • 5,7 cm; 1 cm
    • 5,7 cm; 1 cm
    • 6 cm; 1,7 cm
    • 6 cm; 1,7 cm
    • 5,7 cm; 0,8 cm
    • 5,7 cm; 0,8 cm
    • 5,7 cm; 0,8 cm
    • 5,5 cm; 1,1 cm
    • fragment misy
    • 6,5 cm
    • 6,5 cm
    • 6,5 cm
    • 6,5 cm
    • jedna misa ze śladami materiału organicznego
    • jedna misa ze śladami zboża – żyto?
    • jedna misa
    • 7,5 cm; 1,4 cm
    • 5,5−7,5 cm
    • 5,5−7,5 cm
    • 5,5−7,5 cm
    • 5,5−7,5 cm
    • 5,5−7,5 cm
    • 5,5−7,5 cm
    • 5,5−7,5 cm
    • 5,5−7,5 cm
    • 5,5−7,5 cm
  • [49] Obiszów (skarb 3 mis ułożonych w stos jedna w drugą dnem w górę znaleziony pomiędzy obiektami 19 i 21; datowane na poł. X w.) – Pokora/Rzeźnik 1998; Rzeźnik 2006, 179 ff. Tab. 1 Abb. 1−3.
    • 15,9−16,2 cm; 3,3 cm; 0,25−0,35 cm (o wadze 233,5 g)
    • 15,8−16,3 cm; 2,8 cm; 0,2−0,35 cm (o wadze 192,5 g)
    • 16−16,4 cm; 2,7 cm; 0,25−0,4 cm (o wadze 205,4 g)
  • [50] Obiszów (skarb 18 mis ułożonych w stos jena w drugą wszystkie dnem w dół, oprócz wierzchniej, która była odwrócona; skarb wykopany przez amatora; stwierdzono ślady ropy naftowej) – Czechowski u. a. 2016, bes. 139 f. Abb. 6–8.
    • wszystkie 18-19 cm
  • [51] Chobienia (fragment misy datowany na koniec X – XII w.) – Biermann u. a. 2011, 125 Abb. 29.4; 2016, 138, 167 Abb. 146.1.
    • 14,6 x 9 cm (fragment); brak; 0,4 cm

Paweł Rzeźnik podczas badań w 1996 roku doliczył się obecności mis śląskich w liczbie nie mniej niż 30 sztuk (Rzeźnik 1997 s. 279), natomiast Andreas Kieseler w podsumowaniu tematu scharakteryzował tylko miski o numerach od I do XXIX (Kieseler 2017 s. 334-335).

Wydaje się, że misy z 18-elementowego skarbu z Obiszowa nie zostały rozdzielone przynajmniej przed 2017 rokiem, bo nigdzie nie dotarłem do wymiarów ich wysokości, ani grubości. Podobnie sprawa się ma ze skarbem z Witostowic, dla którego nie znam nawet średnicy zawartych w nim mis (patrz Kieseler 2017, Jaworski 2017).

rekonstrukcja

Wykorzystanie mis śląskich jako patelnie opisano szczegółowo na stronie Slované w artykule Výroba pícky na smažení (využití slezské misky).

Całkiem dobrze, acz z pewnymi zastrzeżeniami, sprawdzają się misy również w roli pokrywek, szczególnie kiedy ma się pod ręką czepiołę do ich chwytania, z czego często osobiście korzystam. Nazwę urządzenia zaczerpnąłem z wiedzy etnograficznej (Moszyński 1929, s. 248). Misy jako przykrywki również były przywoływane wśród teorii nt. przeznaczenia mis śląskich (Kieseler 2017 s. 311). Nie wydaje mi się, żeby była to ich podstawowa funkcja, gdyż ich jedyną stabilną pozycję na garnku uzyskuję, kładąc je dnem do dołu, co jednocześnie ogranicza pojemność garnka. Dodatkowo kipiąca treść garnka często wchodzi w kontakt z dnem misy, przez co trudno ją gdziekolwiek odłożyć bez zanieczyszczenia zarówno powierzchni, na której spocznie, jak i potem samego dania umieszczając ją na garnku ponownie. Zobrazowane na fotografiach misy-przykrywki zostały zrekonstruowane na podstawie średnic ze skarbu 3 mis z Obiszowa (16 cm – wykonana przez Ludoszę) oraz skarbu 18 mis z Obiszowa (19 cm – wykonana przez Starkow).

Najmniejsze misy z Gostynia, które zamierzam użyć jako płacidła, zrekonstruowane zostały przez Łukasza Dudka (Hoopoe’s Forge). Dwie misy leżące na zdjęciach osobno zostały wykonane z żelaza pudlarskiego, ale muszę się przyznać, że mam spore trudności z ich rozpoznaniem wśród pozostałych.

Przypisy:

Adamczyk 2004 Adamczyk Jacek ‘Płacidła w Europie Środkowej i Wschodniej w średniowieczu’, Warszawa 2004;

Biermann et al. 2011 Biermann Felix Paul, Kieseler Andreas, Nowakowski Dominik ‘Mittelalterliche Herrschafts- und Siedlungsstrukturen in Niederschlesien am Beispiel von Köben (Chobienia) an der Oder’, [w:] ‘Praehistorische Zeitschrift’, Volume 86, Issue 1, s. 100-132, Berlin 2011;

Biermann et al. 2016 Biermann Felix Paul, Kieseler Andreas, Nowakowski Dominik ‘Köben an der Oder (Chobienia) – Forschungen zum Wandel der Siedlungs- und Herrschaftsverhältnisse im mittelalterlichen Niederschlesien’, [w:] ‘Burg, Herrschaft und Siedlung im mittelalterlichen Niederschlesien: die slawischen Ringwälle von Köben (Chobienia) und Kleinitz (Klenica) im Kontext der Frühgeschichte des mittleren Oderraums’, s. 23-209, Bonn 2016;

Boroń 1998 Boroń Piotr ‘O rzekomych pieniężnych funkcjach niektórych przedmiotów żelaznych z wczesnośredniowiecznego Śląska’, [w:] ‘Studia i materiały z dziejów Śląska’, t. 23, s. 7-15, Poznań 1998;

Boroń 2006 Boroń Piotr ‘Wczesnośredniowieczny pieniądz pozakruszcowy. Uwagi w związku z pracą Jacka Adamczyka “Płacidła w Europie Środkowej i Wschodniej w średniowieczu”‘, [w:] ‘Przegląd Historyczny’, t. 97/3, s. 401-407, Warszawa 2006;

Bubeník 1972 Bubeník Josef ‘K problematice železné misky tzv. slezského typu’ [w:] ‘Archeologické Rozhledy’, t. 24, 542−567, Praga 1972;

Czechowski et al. 2016 Czechowski Franciszek, Jaworski Krzysztof, Hojniak Marek ‘Organic matter on the so-called silesian type early medieval iron bowls’, [w:] ‘Śląskie Sprawozdania Archeologiczne’, t. 58, s. 133-150, Wrocław 2016;

Gruszka 2008 Gruszka Bartłomiej ‘Wczesnośredniowieczne talerze gliniane ze stanowiska 1 w Zawadzie, powiat zielonogórski’, [w:] ‘Ad Oderam fluvium. Księga dedykowana pamięci Edwarda Dąbrowskiego’, s. 363-374, Zielona Góra 2008;

Herrmann 1966 Herrmann Joachim ‘Tornow und Vorberg. Ein Beitrag zur Frühgeschichte der Lausitz’, Berlin 1966;

Jaworski et al. 2002 Jaworski Krzysztof, Paternoga Marcin ‘Grodzisko z przełomu IX i X wieku w Gilowie koło Niemczy. Badania w 2001 roku’ [w:] ‘Śląskie Sprawozdania Archeologiczne’, t. 44, Wrocław 2002;

Jaworski 2005 Jaworski Krzysztof ‘Grody w Sudetach (VIII-X w.)’, Wrocław 2005;

Jaworski 2017 Jaworski Krzysztof ‘Pieniądz przedmiotowy na Słowiańszczyźnie Zachodniej w świetle nowych znalezisk na Śląsku’ [w:] ‘XX Śląskie Sympozjum Archeologiczne’, Wrocław 2017;

Kaczkowski 1972 Kaczkowski Mieczysław ‘Sprawozdanie powiatowego konserwatora zabytków w Głogowie’, [w:] ‘Zielonogórskie Zeszyty Muzealne’, t. 3, s. 437-468, Zielona Góra 1972;

Kaczkowski 1975 Kaczkowski Mieczysław ‘Próba chronologicznej klasyfikacji ceramiki z VI i VII wieku w okolicach Głogowa’, [w:] ‘Zielonogórskie Zeszyty Muzealne’, t. 5, s. 43-72, Zielona Góra 1975;

Kaźmierczyk 1970 Józef Kaźmierczyk ‘Wrocław lewobrzeżny we wczesnym średniowieczu’, część druga, Wrocław 1970;

Kieseler 2017 Kieseler Andreas ‘Die Eisenschüsseln vom schlesischen Typ im westslawischen Raum – ein Überblick’, [w:] ‘Religion und Gesellschaft im nördlichen westslawischen Raum. Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 82’, s. 311-348, Langenweißbach 2017;

Kurtz 1936 Kurtz Heinrich ‘Slawische Bodenfunde in Schlesien’, Wrocław 1936;

Langenheim 1937 Langenheim Kurt ‘Ein wichtiger fruhslawischer Siedkungsfund vom „Schmiedeberg” bei Gustau Kr. Glogau’, [w:] ‘Altschlesien’, Bd. 7, s. 76-93, Wrocław 1937;

Langenheim 1939 Langenheim Kurt ‘Der fruhslawische Burgwall von Gustau Kr. Glogau’, [w:] ‘Altschlesien’, Bd. 8, s. 104-127, Wrocław 1939;

Lisowska 2016 Lisowska Ewa ‘Śladami Trzebowian – nowe odkrycia z okresu wczesnego średniowiecza w Nowym Kościele na Pogórzu Kaczawskim’, [w:] ‘Śląskie Sprawozdania Archeologiczne’, t. 58, s. 101-132, Wrocław 2016;

Łosiński 2008 Łosiński Władysław ‘Misy żelazna typu śląskiego z wczesnośredniowiecznego Szczecina’ [w:] ‘Ad Oderam Fluvium. Księga dedykowana pamięci Edwarda Dąbrowskiego’, Zielona Góra 2008;

Moszyński 1929 Moszyński Kazimierz ‘Kultura ludowa Słowian’, cześć I, Kraków 1929;

Moździoch 2002 Moździoch Sławomir ‘Castrum Munitissimum Bytom – lokalny ośrodek władzy w państwie wczesnopiastowskim’, Wrocław 2002;

Parczewski 1988 Parczewski Michał ‘Początki kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce. Krytyka i datowanie źródeł archeologicznych’, Wrocław 1988;

Parczewski 1998 Parczewski Michał ‘Żukowice pod Głogowem w zaraniu średniowiecza’, [w:] ‘Głogowskie Zeszyty Naukowe’, t. 2, Głogów 1998;

Pleiner 1962 Pleiner Radomír ‘Staré evropské kovárstvi’, Praga 1962;

Pleiner 2001 Pleiner Radomír ‘Eine eiserne Schüssel des Schlesischen Typs aus Březno, Böhmen’ [w:] ‘… trans albium fluvium. Forschungen zur vorrömischen, kaiserzeitlichen und mittelalterlichen Archäologie.’, s. 505−510, Rahden 2001;

Pleinerová 2001 Pleinerová Ivana ‘Die altslawischen Dörfer von Březno bei Louny’, Praha – Louny 2000;

Pokora 1998 Pokora Henryk, Rzeźnik Paweł ‘Wznowienie badań wykopaliskowych na wczesnośredniowiecznej osadzie w Obiszowie gm. Grębocice’, [w:] ‘Śląskie Sprawozdania Archeologiczne’, t. 40, s. 321-333, Wrocław 1998;

Rzeźnik 1997 Rzeźnik Paweł ‘Wznowienie badań wykopaliskowych na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Gostyniu, gm. Gaworzyce’, [w:] ‘Śląskie Sprawozdania Archeologiczne’, t. 39, s. 263-286, Wrocław 1997;

Rzeźnik 2006 Rzeźnik Paweł ‘Problem tezauryzacji mis żelaznych typu śląskiego w świetle studiów źródłoznawczych tzw. skarbów jednorodnych’, [w:] ‘Fontes Archaeologici Posnanienses’, Vol. 42, s. 175-225, Poznań 2006;

Rzeźnik 2008 Rzeźnik Paweł ‘A set of early medieval sheet iron bowls from Gromnik. A study of a deposit partly reclaimed for archeology.’, [w:] ‘Mount Gromnik (Rummelsberg). From the History of Settlement and Management’, s. 161-178, Wrocław 2008;

Seger 1928 Seger Hans ‘Die schlesischen Silberfunde der spät-slawischen Zeit’, [w:] ‘Altschlesien’, t. 2, z. 2, s. 129-161, Wrocław 1928;

Sláma 1963 Sláma Jiří ‘K česko–polským stykům v 10. a 11. století’ [w:] ‘Vznik a počátky Slovanů’ 4, 221–269, Praga 1963;

Wachowski 1981 Wachowski Krzysztof ‘Ziemie polskie a Wielkie Morawy. Studium archeologiczne kontaktów w zakresie kultury materialnej’ [w:] ‘Przegląd Archeologiczny’, t. 29, 151–197, Wrocław 1981;

Wachowski 1997 Wachowski Krzysztof ‘Śląsk w dobie przedpiastowskiej’, Wrocław 1997.