Chruścielowisko

Zabytki

Dzięki publikacji Ewy Lisowskiej¹ udało mi się dotrzeć do opisów wielu kamiennych zabytków z ziemi Dziadoszyców. Ciekawym wydaje się, że głogowskie skupienie stanowisk wyraźnie odznacza się na tle dolnośląskiej mapy liczbą odnotowanych tu osełek pochodzenia skandynawskiego (z 247 zabytków kamiennych 19% to importy ze Skandynawii). Może to świadczyć o odrębności jednostki terytorialnej związanej z dalkowsko-obrzańską ceramiką będącej w strefie oddziaływań północnych.

Na temat dyskusji nad proweniencją fyllitów możecie przeczytać we wspomnianej wyżej publikacji oraz w artykule Michała Kary².

Do publikacji na płycie CD dołączono Katalog zabytków i analiz petrograficznych, z którego wyciągnąłem wszystkie zabytki ze stanowisk znajdujących się w szeroko rozumianej ziemi Dziadoszyców. Ograniczyłem je do tych opisanych jako osełki pochodzenia skandynawskiego, w których zachowały się ślady mocowania. Nie uzwzględniłem zabytków wykonanych z tych surowców, w których autorka upatruje również ich skandynawskie pochodzenie w tekście, ale nie zaznaczyła tego wyraźnie w zestawieniu tabelarycznym.

Zabytki pogrupowałem na te o cechach fyllitu, pochodzące z Eidsborg oraz inne.

Mułowiec barwy wiśniowej/fyllit

Cytat za Lisowska 2013 s. 218:

Na Dolnym Śląsku zaobserwowano jedynie kilka egzemplarzy osełek, które można identyfikować z „czystymi fyllitami”. Wiekszość materiału pochodzenia skandynawskiego reprezentowana jest przez purpurowe i fioletowe odmiany łupków mułowcowych i mułowców o cechach fyllitu (jedwabisty połysk). Biorąc pod uwagę sposób rozprzestrzeniania się surowców kamiennych, łupki fyllitowe zdecydowanie od tego modelu odbiegają. Odkryto je jedynie na stanowiskach we Wrocławiu i w Bytomiu Odrzańskim. Pozostałe surowce identyfikowane z napływem materiału skandynawskiego prezentują odmiany, które określamy tu jako „mułowiec barwy wiśniowej/fyllit”. Wśród badaczy zachodnioeuropejskich nie ma również zgodności, co do nomenklatury tej grupy skał. Bywa ona opisywana jako: muscovite-biotite-quartz-phyllite (Ellis 1969), blue phyllite (Moore 1978), dark, blue-purple phyllite (Moore 1983, Gaunt 2000), purple phyllite (Crosby, Mitchell 1987), bluish-grey to dark grey phyllite (Kars 1983) i dark grey, very fine grained, muscovite-quartz schist with prominent mineral lineation (Askvik 2008).

Dobrzejowice, stan. 2, IX-poł. X w., nr inw. MH/A/1748
– mułowiec koloru wiśniowiego o spoiwie krzemionkowym ze Skandynawii
Głogów, Pawie Oczka, w-p II, w-a 4, gł. 90-112, IX/X-XII w., nr inw. MH/A/5039/11
– łupek mułowcowy z łyszczykami, barwy ciemnopurpurowej ze Skandynawii
Obiszów, stan.9, w-p VII/01, m2 K2, w-a kult., gł. 10-20, IX/X-kon. X w., nr inw. 285/01
– mułowiec/fyllit wiśniowy z Norwegii
Przedmoście, stan.1, w-p I, w-a IV, cz. wschodnia, IX-X w., nr inw. MH/A/5237/24
– mułowiec/fyllit wiśniowy z zachodzniej Norwegii
Żukowice, stan.2, jama 20, X-XI w., nr inw. MH/A/992
– mułowiec barwy wiśniowej z Norwegii

Odmiany Hardstein i Blaustein z Eidsborg

Cytat za Lisowska 2013 s. 218:

Znacznie więcej trudności przysporzyło natomiast poprawne zidentyfikowanie drugiej kategorii osełek skandynawskich, z tak zwanej odmiany „Eidsborg”. Podobne do nich pod wieloma względami są określone makroskopowo jak i pod mikroskopem łupki występujące w materiale narzutowym, jak i w Sudetach. Dlatego też na obecnym etapie badań ich identyfikacja w rejonie dolnośląskim należy do bardzo trudnych. Generalnie łupki kwarcowo skaleniowo-muskowitowe z Telemarku występują w dwóch zasadniczych odmianach: „Eidsborg Hardstein” oraz „Eidsborg Blaustein” (odmiany twarda i miękka). Przypuszczalnie występują one również w inwentarzach stanowisk dolnoślaskich, tutaj mogą plasować się w określanej przez nas grupie łupków kwarcowo-skaleniowych, o proweniencji trudnej do ustalenia (zob. Katalog).

Żukowice stan.9, jama 95, IX-X w., nr inw. MH/A/401
– łupek kwarcowo-skaleniowo-łyszczykowy ze Skandynawii (prawdopodobnie Eidsborg, odmiana „weak”)

Spoza terenów Dziadoszyców na Dolnym Śląsku zidentyfikowano osełki z Eidsborg we Wrocławiu – Nowym Targu (XII-XIII w.) oraz na wrocławskim Ostrowie Tumskim (poł. XIII-poł.XIV w.), gdzie również znaleziono osełkę wykonaną z twardej odmiany tej skały (2. poł. XI-2. poł. XIII w.)

Inne kamienie

Cytat za Lisowska 2013 s. 218:

Osełki określone przez nas jako skandynawskie wystapiły na 24 stanowiskach dolnośląskich oraz w Opolu. Do wyrobów o proweniencji skandynawskiej zaliczono również, po uprzednich konsultacjach, niektóre łupki chlorytowe i andaluzytowe. Dokładne sprecyzowanie ich potencjalnych wychodni wymaga jednak dodatkowych badań. Należałoby również przebadać pod tym kątem materiały ze Szwecji. W inwentarzach analizowanych stanowisk wystapiło ponad 50 wyrobów, które uznajemy za importy skandynawskie. Podobne surowce nie występują w materiale narzutowym (odrzucono łupki kwarcowo-skaleniowe „w typie Eidsborg” makroskopowo zbliżone do eratyków). Potencjalne skały, z których wykonane były osełki również mogą pochodzić z północy (łupki mułowcowe, krzemionkowe, kwarcowe) na chwilę obecną pozostawiono bez uścislania ich proweniencji.

Głogów, stan. 3, ar 219, obiekt 3, IX-XIII w., nr inw. MH/A/5213/438
– szarozielony mułowiec ze Skandynawii
Żukowice, stan.47, w-p I, ar 1, w-a kult., IX-XI w., nr inw. MH/A/5142/189
– łupek gruzełkowy z andaluzytem z południowej Norwegii lub południowej Szwecji
Żukowice, stan.47, w-p I, ar 1, ob. 2, IX-XI w., nr inw. MH/A/5142/14
– łupek kwarcowo-skaleniowy z żyłkami uwodnionych tlenków żelaza ze Skandynawii

Rekonstrukcje

Pozyskanie materiału oraz wykonanie kilku osełek powierzyłem norweskiemu rekonstruktorowi o imieniu Joel Tang Hermansen, któremu udało się wykonać poniższe egzemplarze ze skał pochodzących z kamieniołomów w Mostadmarka, Eidsborg oraz rejonu Valdres. O kamieniołomach z Eidsborg i Mostadmarka możecie poczytać w artykule opisującym pochodzenie osełek z Ribe³. Natomiast do tej pory nie dotarłem do informacji o kamieniołomach z rejonu Valdres, z którego pochodzi zielony i szary łupek (green & grey mud slate) użyty przez Joela. Nie mam też pewności, czy któraś z tych skał posłużyła do wykonania którejkolwiek z osełek z grupy Inne kamienie. Ogromnym utrudnieniem w identyfikacji są rozbieżności w nazewnictwie w różnych językach oraz używanie uogólnionych nazw w przypadku niepewności. Nazwy skał w podpisach pod zdjęciami rekonstrukcji pozostawiłem w oryginale tak jak je dostałem od Joela.

W jednej z rekonstrukcji Joelowi udało się zrobić nacięcia na krawędziach podobne do tych z dobrzejowickiego zabytku. Eksperymentalnie wykorzystałem je jako rowki, w których zacisnąłem węzeł ze zmoczonego skórzanego rzemienia (schemat węzła na rysunku obok). Okazało się, że tak sporządzony uchwyt nawet na płytkich rowkach naciętych na zwężającym się końcu osełki jest w stanie zapewnić bardzo mocne łączenie. Pozostaje poeksperymentować jak bardzo trwałe.

---

Przypisy:
¹ Lisowska Ewa ‘Wydobycie i dystrybucja surowców kamiennych we wczesnym średniowieczu na Dolnym Śląsku’, Wrocław 2013;
² Kara Michał ‘W kwestii pochodzenia wzesnośredniowiecznych osełek z fyllitu odkrytych na ziemiach Polski północno-zachodniej – głos w dyskusji’ [w:] ‘Świat Słowian wczesnego średniowiecza’, Szczecin-Wrocław 2006, s. 39-404;
³ Baug Irene, Skre Dagfinn, Heldal Tom, Jansen Øystein J. ‘The Beginning of the Viking Age in the West’ [w:] ‘Journal of Maritime Archaeology’, 2019, volume 14, s. 43–80.