Chruścielowisko

opublikowano: 2025-08-24, ostatnia aktualizacja: 2025-10-28

Niżej omawiana ceramika pierwszy raz została opisana w 1967 roku jako typ Va przez Zofię Hilczerównę, która miała problem z przypisaniem go do konkretnej grupy: C, D, czy może na ich pograniczu (Brzostowicz 1998 s. 410-411). Michał Brzostowicz zaliczył te naczynia do rodziny typów RT-V jako typ 6 (Brzostowicz 2002 s. 39), już wcześniej za namową Michała Kary proponując nadać im nowy termin – typ Bruszczewo (Brzostowicz 1998 s. 416).

W kontekście ceramiki z terenów Dziadoszan terminu dalkowsko-obrzańska rodzina typów czy forma naczyń po raz pierwszy użył Paweł Rzeźnik, wliczając do niej lokalny typ Bruszczewo (Rzeźnik 2006 s. 181, 190 przypis 22). Nazwa rzeczonej ceramiki została utarta od głównych obszarów jej występowania tj. dorzecza Obry oraz Wzgórz Dalkowskich (Siemianowska 2010 s. 203), co pokrywałoby się z terenami zajmowanymi przez plemiona Dziadoszan i Poborzan (Moździoch et. al 2024 s. 101-102).

Naczynia te są datowanie na okres 2. poł. IX – 2. poł. X w. (Siemianowska 2017 s 53-55), nastomiast przez innych na okres 4. ćw. IX – poł. lub koniec X w. (Pankiewicz 2020 s. 297).

Owe starannie wykonane garnki i wazy o cylindrycznej szyjce profilowanej jednym bądź dwoma żeberkami, niekiedy karbowanymi ukośnymi nakłuciami grzebyka, miały bogate zdobnictwo brzuśca w postaci dookolnych pasm ukośnych nakłuć, fantazyjnie łamanych linii falistych oraz poziomych linii prostych (Brzostowicz 2002 s. 39-40). Naczynia zarówno baniaste, głównie w Wielkopolsce, jak i smukłe, dominujące na Dolnym Śląsku, mają zazwyczaj silnie wywinięty wylew. Dno jest płaskie lub lekko wklęsłe, a na niektórych egzemplarzach można zaobserwować odcisk osi koła garncarskiego (Siemianowska 2010 s. 210).

Michał Brzostowicz pisze o 1-2 plastycznych żeberkach (Brzostowicz 2002 s. 39), a Sylwia Siemianowska znajduje w tej grupie naczyń takie o żeberkach w ilości od jednego do trzech (Siemianowska 2010 s. 210). U innych badaczy znajdziemy informacje o jednym tylko żeberku (Rzeźnik 2006 s. 181, Pankiewicz 2020 s. 297), co zapewne po prostu odzwierciedla największą ilość tego typu naczyń w niniejszej grupie ceramiki. Co ciekawe, pomimo braku charakterystycznego żeberka, ze względu na identyczną tektonikę i zdobnictwo, najczęściej w postaci motywu jodełki, badacze grodziska w Chobieni proponują takie naczynia również zaliczyć do rodziny dalkowsko-obrzańskiej (Biermann et al. 2016, s. 186). Naczynia pozbawione plastycznego żeberka zazwyczaj są umieszczane w grupie mniej stylistycznie zwartej nazywanej północnośląską. Zaraz po najczęściej występującej w Obiszowie ceramice dalkowsko-obrzańskiej, ceramika tzw. północnośląska jest najliczniejsza, bo stanowią kolejno 54% oraz 40% wszystkich fragmentów diagnostycznych (Paternoga et al. 2017 s. 85-87). Jeżeli weźmiemy pod uwagę sugestię badaczy grodziska z Chobieni, mówiąc o ilości plastycznych żeberek w ceramice dalkowsko-obrzańskiej, należałoby zatem posługiwać się zakresem 0-3. Wydaje się, że plastyczne żeberko przybiera najczęściej kształt w przekroju trójkątny oraz owalny, choć można się również spotkać z kształtami opisanymi jako delikatne żeberko oraz uskok na szyjce (Pankiewicz 2020 s. 345).

Tak oto opisywana jest masa garncarska, z której wykonano te naczynia (Siemianowska 2010 s. 209-210):

Jak dotąd dysponujemy tylko jedynymi wynikami badań specjalistycznych, wykonanych dla trzech naczyń z Obiszowa. Próbki poddane analizie dowodzą, że omawiane naczynia wykonano z glin plastycznych, zażelazionych, pospolitych, pochodzących z okolicznych złóż ilastych, zawierających głównie illit. Do gliny dodawano składniki nieplastyczne o zróżnicowanej wielkości uziarnienia od 0,1 mm do 3 mm. Ziarnistą domieszkę mineralną tworzył polikrystaliczny kwarc, o słabym stopniu obtoczenia oraz ostrokrawędziaste ziarna plagioklazów, uzupełnione przez mikrolin i fragmenty skał typu gnejsów, złożone z mikrolinu, kwarcu i muskowitu. Zawartość składników okruchowych waha się w granicach 20-30% objętości czerepu. Porowatość przebadanych naczyń jest niewielka, pory mają długość 1 mm i szerokość 0,1 mm. Barwa przełamów naczyń (od ceglasto-brunatnej do ciemnobrunatnej), wskazuje na wypał w atmosferze utleniająco-obojętnej w maksymalnej temperaturze niższej niż 550 °C, Uzyskana stosunkowo mała nasiąkliwość wodna gotowych wyrobów, w zależności od stopnia spieczenia czerepu, wynosi od 10,0% do 11,8%, co może świadczyć o dobrej znajomości technologii wytwarzania naczyń ceramicznych przez lokalnych garncarzy z dostępnych złóż ilastych (Stoksik 2007, s. 81-98).

Sylwia Siemianowska wyróżniła 4 grupy zdobnicze w obrębie tej ceramiki (Siemianowska 2010 s. 210):

• A – motywy ryte wykonane jedno oraz wielodzielnym narzędziem w postaci pojedynczych lub zwielokrotnionych linii falistych, prostych poziomych lub prostych łamanych w układzie strefowym
• B – motywy nakłuwane wykonane jedno oraz wielodzielnym narzędziem w postaci szeregów skośnych nakłuć, w kolejnych rzędach przeciwległych, tworząc najczęściej formę tzw. jodełki
• C – motywy kombinowane z grupy A i B
• D – motywy niemieszczące się w powyższych grupach

Wyróżniono również 3 warianty uwarunkowane miejscem wystąpienia plastycznego zdobienia tj. żeberek:

• a – żeberka umiejscowione na szyjce naczynia (60% materiału)
• b – żeberka umiejscowione na styku szyjki i górnej partii naczynia
• c – żeberka umiejscowione w górnej partii naczynia

Na podstawie obecnego stanu źródeł, autorka zauważyła, że zdobnictwo grup A, C i D jest bardziej charakterystyczne dla północnego obszaru występowania ceramiki dalkowsko-obrzańskiej, natomiast grupy B dla południowego (Siemianowska 2010 s. 212).

Cześć motywów zdobniczych, szczególnie tych krokwiastych, które pojawiają się w grupie A ceramiki dalkowsko-obrzańskiej, przypomina zdobnictwo ceramiki grupy Menkendorf (patrz Paternoga et al. 2017 Ryc. 1:e,h; Siemianowska 2010 Ryc. 5:1; 2014 Ryc. 3:e; 2017 Ryc. 1:b, 2:f), choć naczynia tej ostatniej grupy są wyraźnie mniej starannie wykonane (Biermann et al. 2016 s. 187).

Poszukując genezy tych naczyń, kojarzono je z czeskimi okazami flaszowatymi odmiany IIe oraz z merowińskimi Knickwandgefäßen / Knickwandtopf / Knickwandkeramik (Brzostowicz 1998 s. 414-415), a także madziarskimi typu Čierna (Siemianowska 2010 s. 216).

Badaczka obiszowskich naczyń takimi cechami jak dwustożkowatość profilu oraz obecność kilku plastycznych wałków, którym może towarzyszyć dodatkowe zdobnictwo reliefowe, opisuje formy post-tornowskie, które mogły być formami pośrednimi i wpłynąć na ukształtowanie się naczyń grupy dalkowsko-obrzańskiej (Siemianowska 2017 s. 56). Również wśród naczyń z Czeladzi Wielkiej można się dopatrzyć cech post-tornowskich. Wydaje się, że przynajmniej tym z nich, które są zdobione plastycznymi listwami, a nie żłobkami, bliżej do naczyń dalkowsko-obrzańskich (patrz Lodowski 1972 Ryc. 71:b), choć niektóre reprezentują formę wyraźnie dwustożkowatą (patrz Lodowski 1972 Ryc. 57:5; Siemianowska 2017 Ryc. 3:d).

Pomimo łudzącego podobieństwa niektórych garnków z Obiszowa i Slepotic badaczka stoi na stanowisku, że ich zbieżność nie jest wynikiem dalekosiężnego handlu, a raczej “rodzimym ugruntowanym elementem warsztatu ceramicznego tego obszaru“, do którego doszło na “podłożu lokalnym późno-tonowskim“, choć nie wyklucza wymiany idei migrującej ludności (Siemianowska 2010 s. 217-218, 2017 s. 69).

W obiekcie 21 w Obiszowie odkryto naczynia, wśród których oprócz tych dominujących z grupy dalkowsko-obrzańskiej znalazł się egzemplarz całkowicie obtaczany o wyraźnie wklęśniętym dnie. Wyjątkowe naczynie cechuje użycie podobnej masy garncarskiej oraz podobna jakość wypału, a także ornamentyka charakterystyczna bardziej dla grupy dalkowsko-obrzańskiej niż całkowicie obtaczanej lokalnej ceramiki typu Solniki-Lipowiec. Niestety naczynie pozbawione jest górnej części (Baron et. al 1999 s. 275-277 Ryc. 7). Czy mamy do czynienia ze śladem mówiącym o tym, że w obrębie ceramiki dalkowsko-obrzańskiej również dochodziło do eksperymentowania prowadzącego do kolejnego etapu rozwoju ceramiki?

galeria

Poniżej przedstawiam większą ilość przykładów ceramiki dalkowsko-obrzańskiej, szczególnie tej z serca ziem Dziadoszan, chcąc oddać jak najdokładniejszy obraz tej grupy, która z jednej strony zwarta stylistycznie, to jednak wyraźnie wykazywała indywidualne trendy, czy preferencje. Pozwoliłem sobie na pogrupowanie zabytków po, w mojej opinii, co ważniejszych cechach stylistycznych.

naczynia z plastycznym żeberkiem oraz motywem nakłuwanej jodełki

naczynia z plastycznym żeberkiem oraz innymi motywami kłutymi

naczynia z plastycznym żeberkiem oraz motywem rytej fali

naczynia z plastycznym żeberkiem oraz innymi motywami rytymi

naczynia z plastycznym żeberkiem oraz kombinacjami motywów rytych oraz nakłuwanych

naczynia z delikatnym plastycznym żeberkiem

naczynia z plastycznym uskokiem

naczynia z większą liczbą plastycznych żeberek

naczynia z plastycznym żeberkiem pozbawione ornamentyki reliefowej

naczynia z ozdobionym plastycznym żeberkiem oraz wylewem

naczynia pozbawione plastycznego żeberka

rekonstrukcje

Obiszów 1

Naczynie o pojemności około 3 litrów. Ozdobione plastycznym żeberkiem na szyjce oraz podwójnymi ciągami poziomych linii wykonanych grzebykiem połączonych skośnymi liniami układającymi się w kształt liter “V”.

Rekonstrukcji naczynia dokonała Katarzyna Leszczyńska-Kaszuba z KrasneGary.

• nr inw. Obi 183/99 + Obi 203/99 + Obi 293/99
• wysokość 18,7 cm
• śr. wylewu 19,4 cm

Obiszów 2

Naczynie o pojemności około 2,5 litra (rekonstrukcja ~2,8 litra). Ozdobione plastycznym żeberkiem na szyjce oraz nakłuciami w postaci jodełki, a pod nią rytej linii falistej w górnej części brzuśca wykonanych grzebykiem.

Rekonstrukcji naczynia dokonała Magdalenda Kopiczko z Ceramika Kopiczko.

• nr inw. Obi 96/99 + Obi 97/99
• wysokość 18 cm
• śr. wylewu 19 cm

Obiszów 3

Naczynie o pojemności około 1,7 litra (rekonstrukcja ~1,6 litra) odkrytego w obiekcie 18 na stanowisku 9 (pojemność za Siemianowska 2014 Ryc. 4:b). Ozdobione plastycznym żeberkiem na szyjce oraz nakłuciami w postaci jodełki skierowanej w lewo wykonanymi grzebykiem.

Rysunek naczynia pojawia się w dwóch publikacjach w odmiennych wersjach: różne skale oraz odbicie lustrzane naczynia (Rzeźnik 2006 Ryc. 5:b oraz Siemianowska 2014 Ryc. 4:b). Zakładam, że z rysunkiem bliższym oryginałowi mamy do czynienia w publikacji Sylwii Siemianowskiej skoro to ona jest poświęcona głównie naczyniom tego typu.

Na jednej z mapek znalazłem też miniaturkę naczynia, którego zarys przypomina mi niniejszy zabytek (Siemianowska 2017 Ryc. 7). Niestety wielkość zdjęcia nie pozwala na dostrzeżenie detali, a co tym idzie, nie ma pewności czy jest to to samo naczynie.

Rekonstrukcji naczynia dokonała Magdalenda Kopiczko z Ceramika Kopiczko.

• nr inw. Obi550/98 + Obi624/98 + Obi166/99 + Obi171/99 + Obi183/99 + Obi203/99 + Obi231/99 + Obi293/99

Chobienia

Naczynie o pojemności około 1,7 litra (rekonstrukcja ~1,2 litra), które zostało ozdobione plastycznym żeberkiem, który tworzy oś motywu nakłuwanej jodełki. Poniżej, w górnej części brzuśca, dwie ryte linie faliste wykonane grzebykiem. Wylew naczynia również ozdobiony: na zewnętrznej krawędzi rzędem skośne skierowanych górą w lewo nakłuć trójzębnym grzebieniem, wewnątrz naczynia dwoma rzędami nakłuć układających się w kształt jodełki skierowanej w prawo wykonanych grzebykiem o 4 zębach.

Rekonstrukcji naczynia dokonał Lepiglina.

Czeladź Wielka

Naczynie o pojemności około 2 litrów, które zostało ozdobione plastycznym żeberkiem dekorowanym rzędem skośnych podłużnych nakłuć. Poniżej, szeroki pas podobnych nakłuć układających się w mniej górą, a bardziej dołem regularne skośne linie obejmując swoim zasięgiem obie strony największej wydętości brzuśca. Wylew naczynia również ozdobiony: na zewnętrznej krawędzi rzędem skośne skierowanych górą w prawo nakłuć, wewnątrz naczynia dwoma rzędami równoległych nakłuć skierowanych przeciwlegle do zewnętrznego rzędu. Wydaje się, że wszystkie nakłucia wykonano tym samym narzędziem.

Rekonstrukcji naczynia dokonał Lepiglina.

---

Literatura

^{Adamska et al. 2014}
Adamska Dagmara, Latocha Agnieszka, Nowakowski Dominik, Paroń Aleksander, Siehankiewicz Marcin, Sikorski Robert ‘Słownik wsi śląskich w średniowieczu. Tom 1: Powiat lubiński’, Wrocław 2014;

^{Adamska et al. 2023}
Adamska Dagmara, Latocha-Wites Agnieszka, Nowakowski Dominik, Paroń Aleksander, Siehankiewicz Marcin, Sikorski Robert ‘Słownik wsi śląskich w średniowieczu. Tom 3: Powiat polkowicki’, Wrocław 2023;

^{Bagniewski 1991}
Bagniewski Zbigniew ‘O penetracji torfowisk baryckich we wczesnym średniowieczu’ [w:] ‘Silesia Antiqua’, t. 33-34, Wrocław 1991;

^{Baron et al. 1999}
Baron Justyna, Rzeźnik Paweł ‘Wczesnośredniowieczny budynek z tzw. korytarzykiem wejściowym z osady w Obiszowie na Wzgórzach Dalkowskich’, [w:] ‘Śląskie Sprawozdania Archeologiczne’, t. 41, s. 269-280, Wrocław 1999;

^{Biermann et al. 2016}
Biermann Felix Paul, Kieseler Andreas, Nowakowski Dominik ‘Köben an der Oder (Chobienia) – Forschungen zum Wandel der Siedlungs- und Herrschaftsverhältnisse im mittelalterlichen Niederschlesien’, [w:] ‘Burg, Herrschaft und Siedlung im mittelalterlichen Niederschlesien: die slawischen Ringwälle von Köben (Chobienia) und Kleinitz (Klenica) im Kontext der Frühgeschichte des mittleren Oderraums’, s. 23-209, Bonn 2016;

^{Brzostowicz 1998}
Brzostowicz Michał ‘Z badań nad ceramiką wczesnośredniowieczną z Bruszczewa gm. Śmigiel, woj. leszczyńskie’ [w:] ‘Kraje słowiańskie w wiekach śrdenich. Profanum i sacrum’, s. 409-418, Poznań 1998;

^{Brzostowicz 2002}
Brzostowicz Michał ‘Bruszczewski zespół osadniczy we wczesnym średniowieczu’, Poznań 2002;

^{Czapla 2007}
Czapla Krzysztof ‘Grodzisko wczesnośredniowieczne w Przedmościu, st. 1, gm. Grębocice’, [w:] ‘Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne’, t. 6, s. 17-30, Głogów 2007;

^{Dąbrowski 1971}
Dąbrowski Zbigniew ‘Dotychczasowe wyniki badań archeologicznych w Osiecznicy i Białogórze’ [w:] ‘Zielonogórskie Zeszyty Muzealne’ t. 2, s. 39-82, Zielona Góra 1971;

^{Dąbrowski et al. 2024}
Dąbrowski Dariusz, Siemianowska Ewelina ‘Przedpolska. Ziemie polskie w czasach plemiennych’, Collectio Cathalogorum Gnesnensium IV, Gniezno-Poznań 2024;

^{Hendel 1985}
Hendel Zenon ‘Grodzisko wczesnośredniowieczne na Ostrowie Tumskim w Głogowie. Sprawozdanie z badań w 1982 r.’, [w:] ‘Śląskie Sprawozdania Archeologiczne’, t. 25, s. 58-64, Wrocław 1985;

^{Kaletyn et al. 1968}
Kaletynowie Maria i Tadeusz, Lodowski Jerzy ‘Grodziska wczesnośredniowieczne województwa wrocławskiego’, Wrocław 1968;

^{Kaczkowski 1969}
Kaczkowski Mieczysław ‘Sprawozdanie z archeologicznych prac wykopaliskowych prowadzonych w 1966 roku pod kierunkiem Powiatowego Konserwatora Zabytków w Głogowie’, [w:] ‘Zielonogórskie Zeszyty Muzealne’, t. 1, s. 202-203, Zielona Góra 1969;

^{Kaczkowski 1972}
Kaczkowski Mieczysław ‘Sprawozdanie powiatowego konserwatora zabytków w Głogowie’, [w:] ‘Zielonogórskie Zeszyty Muzealne’, t. 3, s. 437-468, Zielona Góra 1972;

^{Koperski 2003}
Koperski Andrzej ‘Groby wojowników z koniem na cmentarzysku “staromadziarskim” w Przemyślu’ [w:] ‘Słowanie i ich sądziedzi we wczesnym średniowieczu’, s. 365-374, Warszawa-Lublin 2003;

^{Langenheim 1937}
Langenheim Kurt ‘Ein wichtiger fruhslawischer Siedkungsfund vom „Schmiedeberg” bei Gustau Kr. Glogau’, [w:] ‘Altschlesien’, Band 7, heft 1, s. 76-93, Wrocław 1937;

^{Langenheim 1939}
Langenheim Kurt ‘Der fruhslawische Burgwall von Gustau Kr. Glogau’, [w:] ‘Altschlesien’, Band 8, Heft , s. 104-127, Wrocław 1939;

^{Lodowski 1972}
Lodowski Jerzy ‘Sądowel we wczesnym średniowieczu’, Wrocław 1972;

^{Moździoch et. al 2024}
Moździoch Sławomir, Chrzan Krystian ‘Ziemie polskie w czasach plemiennych. Śląsk’ [w:] ‘Przedpolska. Ziemie polskie w czasach plemiennych’, Collectio Cathalogorum Gnesnensium IV, s. 95-115, Gniezno-Poznań 2024;

^{Nowakowski 2004}
Nowakowski Dominik ‘Wstępne wyniki badań archeologicznych wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego (stan. 21) w Sławie’, [w:] ‘Śląskie Sprawozdania Archeologiczne’, t. 46, s. 97-112, Wrocław 2004;

^{Pankiewicz 2020}
Pankiewicz Aleksandra ‘Pottery at the Borderland. Southern influence in Silesia and Lesser Poland in 9th and 10th century’, Wrocław 2020;

^{Parczewski 1989}
Parczewski Michał ‘Żukowice pod Głogowem w zaraniu średniowiecza’, [w:] ‘Głogowskie Zeszyty Naukowe’, t. 2, Głogów 1989;

^{Paternoga et al. 2017}
Paternoga Marcin, Rzeźnik Paweł, Siemianowska Sylwia ‘Naczynia Solniki-Lipowiec. Lokalna grupa ceramiki całkowicie obtaczanej w północnej części Śląska.’, [w:] ‘Ceramika i szkło w archeologii i konserwacji’, s. 83-106, Wrocław 2017;

^{Rzeźnik 2000}
Rzeźnik Paweł ‘Materiały z wczesnośredniowiecznej osady bieńkowskiej na przykościelnej skarpie w Grodowcu, gm, Grębocice’, [w:] ‘Śląskie Sprawozdania Archeologiczne’, t. 42, s. 385-397, Wrocław 2000;

^{Rzeźnik 2001}
Rzeźnik Paweł ‘Relikty wczesnośredniowiecznej pracowni hutniczych na osadzie przygrodowej w Bieńkowie, pow. Polkowice’, [w:] ‘Śląskie Sprawozdania Archeologiczne’, t. 43, s. 291-304, Wrocław 2001;

^{Rzeźnik 2006}
Rzeźnik Paweł ‘Problem tezauryzacji mis żelaznych typu śląskiego w świetle studiów źródłoznawczych tzw. skarbów jednorodnych’, [w:] ‘Fontes Archaeologici Posnanienses’, Vol. 42, s. 175-225, Poznań 2006;

^{Siemianowska 2010}
Sieminowska Sylwia’Typ Bruszczewo i dalkowski-obrzańska grupa form naczyń wczesnośredniowiecznych. Uwagi w kwestii zasięgu występowania, chronologii oraz genezy.’, [w:] ‘Śląskie Sprawozdania Archeologiczne’, t. 52, s. 203-222, Wrocław 2010;

^{Siemianowska 2014}
Siemianowska Sylwia ‘Uniwersalność naczyń wczesnośredniowiecznych. Uwagi z perspektywy studiów nad ceramiką z Obiszowa.’, [w:] ‘Silesia Antiqua’, t. 49, s. 37-62, Wrocław 2014;

^{Siemianowska 2017}
Siemianowska Sylwia ‘Bliska obcość. Ceramika jako identyfikator kontaktów handlowych i politycznych czy wspólnoty kultur wczesnośredniowiecznych zespołów osadniczych Słowiańszczyzny? Uwagi z perspektywy studiów nad dziesiątowieczną ceramiką z Obiszowa koło Głogowa.’, [w:] ‘Ceramika i szkło w archeologii i konserwacji’, s. 51-82, Wrocław 2017;

^{Váňa 1956}
Váňa Zdeněk ‘Lahvovité tvary v západoslovanské keramice’ [w:] ‘Památky Archeologické’ t. XLVII, część 1, s. 105-150, Praga 1956.